Lidia Długołęcka
Maciej Pinkwart

MUZYKA I TATRY

ORGANIZACJE MUZYCZNE

Instytucji zajmujących się organizatorem życia muzycznego było w Zakopanem bardzo wiele i nie sposób wszystkie je tu omawiać. Wypada tylko odnotować, że koncerty urządzały „Sokół" i Stowarzyszenie Rzemieślników „Gwiazda", Związek Górali, „Pomoc Bratnia", „Czytelnia" i „Biblioteka Zakopiańska", Towarzystwo Tatrzańskie, Związek Przyjaciół Zakopanego i wiele innych. Z konieczności ograniczymy się tu do przedstawienia kilku stowarzyszeń, najbardziej związanych z muzyką.

Zapewne pod wpływem coraz żywiej rozwijającej się działalności kulturalnej, dla której bazę stanowił od 1882 r. Dwór Towarzystwa Tatrzańskiego, w połowie lat 80. ubiegłego stulecia powstało w Zakopanem Towarzystwo Muzyczne, zrzeszające przede wszystkim górali dla wspólnego uprawiania muzyki. Wieloletnim przewodniczącym tej organizacji był Wiktor Erard-Ciechomski, nauczyciel, pełniący w Zakopanem także obowiązki prezesa Spółki Handlowej i przewodniczącego Komisji Klimatycznej. Towarzystwo Muzyczne blisko współdziałało z Towarzystwem Tatrzańskim i od 1887 r. na mocy specjalnej uchwały Wydziału TT bezpłatnie korzystało z sali Dworu Tatrzańskiego. Nie był to bynajmniej jedyny sponsor życia muzycznego w owych latach.

Na jednym z pierwszych posiedzeń Wydziału Gospodarczego Stacji Klimatycznej w Zakopanem, 3 września 1886 r. dr Tytus Chałubiński -jak wiemy - wielki miłośnik muzyki, postawił wniosek o utworzenie w Zakopanem stałego zespołu muzycznego kierowanego przez zawodowego dyrygenta. Jednak dopiero w 1892 r., już po śmierci wnioskodawcy, Komisja Klimatyczna rozpisała konkurs na kapelmistrza, który miałby za zadanie uczyć młodzież góralską muzyki, by w ten sposób utworzyć miejscową orkiestrę. Decyzja ta nie wynikała bynajmniej z melomańskich zamiłowań kierownictwa uzdrowiska, lecz z oszczędności: statut stacji klimatycznej nakładał bowiem na jej władze obowiązek zapewniania gościom rozrywek, w tym angażowania orkiestr na sezon letni. Wikt i opierunek dla kontraktowanych zespołów (najczęściej z Krakowa) pochłaniał spore sumy - wydawało się, że taniej będzie zainwestować w zespół miejscowy. Tym bardziej, że zaangażowany w drodze konkursu kapelmistrz miałby w sezonie letnim pełnić obowiązki etatowego sekretarza Klimatyki.

Widać chętnych nie było, gdyż już w 2 lata później Towarzystwo Tatrzańskie przyjmuje na Walnym Zgromadzeniu uchwałę o wypłacaniu subsydiów dla Towarzystwa Muzycznego w kwocie 100 złotych reńskich na opłacenie nauczyciela, „w celu stworzenia w przyszłości orkiestry góralskiej”. Z końcem 1895 r. w sali Dworu Tatrzańskiego odbyła się pierwsza próba orkiestry, a stuzłotowa subwencja na nauczyciela muzyki weszła na stałe do budżetu Towarzystwa Tatrzańskiego. Orkiestra rozwijała się coraz pomyślniej tak, że z końcem lat 90. zobowiązywano ją do dwukrotnego w ciągu sezonu występowania publicznego na rzecz gości zakopiańskich. Przez dwa sezony zespół nawet grywał w parku klimatycznym.

W 1900 r. etatowym nauczycielem, a zarazem kierownikiem orkiestry został skrzypek i dyrygent z Krakowa, Józef Nikiel. Już rok później w sezonie letnim zespół rozpoczął regularne występy w lasku przy Hotelu Turystów lub w razie niepogody - w sali hotelowej. Nauka dla kandydatów, mających zasilić szeregi orkiestry odbywała się w sali dawnej szkoły ludowej, a nauczano gry na instrumentach smyczkowych i dętych oraz teorii muzyki. Orkiestra była związana ze strażą ogniową, bowiem patronujące jej uprzednio Towarzystwo Muzyczne nie wykazywało od lat żadnej działalności. Na skutek apeli prasowych, zwołano wreszcie walne zebranie, które 24 maja 1902 r. wybrało na prezesa zakopiańskiego przedsiębiorcę Leonarda Mataszewskiego, powołując do zarządu także kilku wybitnych obywateli Zakopanego - Józefa Sieczkę, Antoniego Święcha, hr. Władysława Zamoyskie-go i Wiktora Erarda-Ciechomskiego. Dyrektorem Towarzystwa, a zarazem kierownikiem orkiestry pozostał Józef Nikiel.

Orkiestra góralska w 1902 r. dawała regularne występy, skutecznie konkurując ze sprowadzonym z Krakowa zespołem Towarzystwa Miłośników Muzyki „Harmonia". Równolegle trwały zajęcia w szkole muzycznej, której absolwenci mieli grać w orkiestrze. „Przegląd Zakopiański" z 30 października 1902 r. donosił, że Egzaminowano 5 uczniów: Jana Krzystyniaka, grającego na klarnecie, Stanisława Gąsienicę - na skrzypcach (altówce), Jana Pęksę i Jana Kasprusia - na waltorniach i Władysława Gąsienicę - na basie. Najpierw uczniowie wygrywali kolejno ćwiczenia i gamy podlug szkół Scholera na waltornię i Kitzlera na skrzypce i klarnet, następnie grali całe wyuczone łatwiejsze sztuczki, a wreszcie egzaminowano ich ze znajomości zasad muzycznych i umiejętności czytania nut ...

Wiosną 1903 r. nastąpiła kolejna reorganizacja Towarzystwa, którego zarząd przejął jako prezes Józef Sieczka, były wójt zakopiański. Doprowadzono do podpisania kontraktu z Komisją Klimatyczną, na mocy którego orkiestra góralska w sezonie 1903 r. miała stać się etatową orkiestrą klimatyczną. Zakupiono nowe instrumenty i stroje, projektowane na wzór ubiorów góralskich. Zespół liczył od 16 do 20 osób, a od r. 1903 kierował nim lwowski kompozytor i dyrygent Adam Wroński. Mimo wielkiej sławy kapelmistrza, nazywanego niekiedy „polskim Straussem". tak Towarzystwo, jak i prowadzona przezeń orkiestra rozpadły się. W listopadzie 1904 r. Towarzystwo muzyczne oficjalnie rozwiązało swój zespół. Przez kilka lat organizacja istniała wyłącznie na papierze. Podjęte w 1908 r. próby jej reanimacji nie przyniosły rezultatów i wreszcie w marcu 1910 r. Towarzystwo Muzyczne przyłączyło się do Związku Górali jako jego sekcja i faktycznie przestało istnieć.

Przez cały okres międzywojenny Zakopane było pozbawione organizacji muzycznej, choć organizacją imprez zajmowało się Towarzystwo Śpiewacze „Echo Tatrzańskie", o którym piszemy niżej.

W 1954 r. pojawiła się w Zakopanem na afiszach nazwa „Towarzystwo Muzyczne im. Mieczysława Karłowicza". Efemeryczna ta organizacja powstała z inicjatywy Mieczysława Chudoby i firmowała działalność małej orkiestry, występującej na koncertach ogólnomiejskich pod nazwą „Sinfonietta". Inicjatorem zespołu był w 1948 r. Jan Pasierb-Orland, zaś w latach 1954-55 „Sinfonietta" działała pod kierunkiem Chudoby i występowała w sali „Morskie Oko" grając m. in. utwory Chopina, Noskowskiego, Kiesewettera, Rachmaninowa. Grali w niej uczniowie i pedagodzy Szkoły Muzycznej.

Ze środowiska Szkoły Muzycznej wywodziła się także inicjatywa zorganizowania w Zakopanem koła Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków. W 1971 r. koło takie zawiązano po raz pierwszy, a jego inicjatorami byli ówczesny dyrektor Szkoły, Hieronim Hamara, kompozytor Jan Pasierb-Orland i śpiewak Andrzej Bachleda. Mimo iż nie uznane de jure przez władze zwierzchnie, koło zorganizowało kilka koncertów, nim zawiesiło swoją działalność. Nie na długo jednak: 5 kwietnia 1975 r. odbyło się oficjalne zebranie założycielskie zakopiańskiego koła SPAM, zwołane w Szkole Muzycznej z inicjatywy Anny Juchniewicz. Prezesem nowo wybranego zarządu został Wacław Geiger, zastępcą - Anna Juchniewicz, a sekretarzem Lidia Długołęcka. Tym razem istnienie koła zostało oficjalnie zatwierdzone przez Zarząd Główny SPAM i nowa organizacja muzyczna w Zakopanem rozpoczęła bardzo ożywioną działalność. W pierwszym okresie determinowało ją zbliżające się otwarcie muzeum Szymanowskiego w „Atmie". Członkowie koła interesowali się programem nowego Muzeum i uczestniczyli w jego tworzeniu. Z okazji otwarcia „Atmy" staraniem SPAM-u wybity został medal pamiątkowy (projektu Michała Gąsienicy-Szostaka), przyznany osobom szczególnie zasłużonym przy tworzeniu muzeum oraz wszystkim członkom koła SPAM w Zakopanem.

Już z końcem 1975 r. Anna Juchniewicz rozpoczęła organizowanie pod egidą SPAM-u koncertów kameralnych „Spotkania z Muzyką", które z udziałem solistów i orkiestr kameralnych odbywały się w sali „Morskiego Oka" i w galerii Biura Wystaw Artystycznych. Dobrą tradycją stały się wieczory muzyczne, podczas których muzykowali sami członkowie zakopiańskiego koła. Jak już wspomniano wyżej, jeden z takich wieczorów, 29 marca 1976 r., rozpoczął działalność „Atmy".

Współpraca SPAM-u z „Atmą" trwała do 1978 r., a jej najbardziej efektownym przejawem było organizowanie festiwali Dni Muzyki Karola Szymanowskiego. Pierwszy projekt takiej imprezy został przedstawiony na zebraniu SPAM-u w 1975 r. Zorganizowano ją, głównie staraniem Anny Juchniewicz i kustosza Muzeum „Atma" Macieja Pinkwarta, po raz pierwszy w dniach 4-6 marca 1977 r. Drugie Dni, w których głównymi organizatorami były „Atma" i SPAM, trwały od 10 do 12 marca 1978 r. Także wspólnym staraniem „Atmy" i koła SPAM, przy współudziale kilku innych zakopiańskich instytucji w grudniu 1976 r. odbyły się uroczystości jubileuszu 100-lecia urodzin Mieczysława Karłowicza.

Rok później występująca w imieniu zakopiańskiego koła SPAM Anna Juchniewicz współdziałała z kustoszem „Atmy" przy tworzeniu Towarzystwa Muzycznego im. Karola Szymanowskiego. W gronie członków - założycieli tej organizacji znalazło się siedmioro zakopiańskich SPAM-owców.

W 1979 r. SPAM wycofuje się ze współpracy przy organizacji Dni Muzyki K. Szymanowskiego, a wkrótce też zawiesza, głównie z przyczyn finansowych, własną działalność koncertową. W 1980 r. z pracy wycofuje się A. Juchniewicz i niebawem koło SPAM faktycznie znika z mapy kulturalnej Zakopanego. Reaktywowano je z końcem 1988 r., kiedy to pod kierunkiem Lidii Długołęckiej rozpoczęto działalność organizacyjną i koncertową w nowym budynku Szkoły Muzycznej, podejmując współpracę z Towarzystwem Muzycznym im. Szymanowskiego.

Od 1980 r. niemal zupełnym monopolistą w sprawie organizacji życia muzycznego pod Giewontem staje się Towarzystwo Muzyczne im. K. Szymanowskiego. Pomysł jego powołania narodził się w trakcie przygotowań do I Dni Muzyki K. Szymanowskiego, bowiem finansowanie tej imprezy (najpierw przez Komitet do Spraw Radia i Telewizji, potem przez Ministerstwo Kultury i Sztuki) nastręczało wiele kłopotów formalnych: ani Muzeum, ani koło SPAM nie miało możności przyjąć dotacji zewnętrznych na ten cel. Ratowano się „wykorzystując" w sprawach formalnych najpierw Szkołę Muzyczną, potem Miejski Ośrodek Kultury, jednak niewygoda takich sztucznych układów finansowych była bardzo uciążliwa. Niemniej istotne było rozpropagowanie działań zakopiańskich związanych z osobą i twórczością „Karola z Atmy", a także innych kompozytorów tatrzańskich, trzeba było też zjednać dla tych spraw czołowe osobistości polskiej muzyki i kultury.

Z początkiem 1977 r. kustosz Muzeum „Atma", w porozumieniu z kołem SPAM w Zakopanem rozpoczął rozmowy z wybitnymi muzykami, z władzami i ze środowiskiem zakopiańskim na temat utworzenia Towarzystwa im. K. Szymanowskiego z siedzibą w Zakopanem, ale o charakterze ogólnopolskim. We wrześniu 1977 r. kilkudziesięciu przedstawicieli polskiej kultury z całego kraju otrzymało następujące pismo:

Kierownictwo Muzeum Karola Szymanowskiego „Atma", w porozumieniu z kołem SPAM w Zakopanem, po zasięgnięciu opinii przedstawicieli polskich środowisk muzycznych - organizuje ogólnopolskie TOWARZYSTWO MUZYCZNE IM. KAROLA SZYMANOWSKIEGO z siedzibą w Zakopanem.

Wyrażamy nadzieję, że zechce Pan przyjąć godność czlonka-Założyciela Towarzystwa i przybyć na zebranie osobiście, lub też - gdyby było to nie możliwe - nadesłać pisemną zgodę na umieszczenie Pańskiego nazwiska na liście Członków-Założycieli (...).

Na liście tej znalazło się 56 osób. Dziś, spośród nich 15 osób nie żyje, 5 osób z Towarzystwa wystąpiło, kilkoro usunięto.

Zebranie założycielskie Towarzystwa odbyło się 1 października 1977 r. w "Atmie" Prowadził je uczeń i przyjaciel Szymanowskiego - Piotr Perkowski, a na sali znalazły się m. in. dwie wybitne skrzypaczki - Eugenia Umińska i Irena Dubiska. W skład pierwszego zarządu weszli - Andrzej Bachleda-Curuś - prezes, Wojciech Kilar i Witold Rowicki - wiceprezesi, Lidia Długołęcka - sekretarz, Zbigniew Rogowski - skarbnik i członkowie: Teresa Chylińska, Henryk M. Górecki, Anna Juchniewicz, Maciej Pinkwart, Tadeusz Żmudziński. Tymczasowa siedziba Towarzystwa znalazła się w „Atmie".

Kolejnymi prezesami Towarzystwa byli Teresa Chylińska, Tadeusz Żmudziński, ponownie Andrzej Bachleda-Curuś, Władysław Malinowski, Józef Patkowski.

Zabiegi o rejestrację Towarzystwa Muzycznego im. K. Szymanowskiego trwały przeszło rok: dopiero 20 listopada 1978 r. Urząd Wojewódzki w Nowym Sączu zaaprobował statut i organizacja mogła rozpocząć działalność. W 1980 r. Towarzystwo przejęło organizację Wieczorów w „Atmie" i Dni Muzyki K. Szymanowskiego, wprowadziło koncerty do sali Hotelu „Kasprowy" i do galerii BWA, rozpoczęło także organizowanie drugiej dorocznej imprezy muzycznej - Marcowych Wieczorów Kameralnych (w latach 1983-87).

Od 1986 r. Towarzystwo organizuje także imprezy poza Zakopanem, akcentując swój ogólnopolski charakter. Tematyka koncertów to oczywiście muzyka Szymanowskiego, ale od kilku lat w coraz większym zakresie wprowadza się utwory innych kompozytorów polskich, w tym także tatrzańskie, oraz kompozytorów zagranicznych.

Postępująca mizeria finansowa w dziedzinie kultury w latach 90-tych doprowadza do stopniowego ograniczenia działalności Towarzystwa. Utrzymują się nadal organizowane przez TMiKS festiwale "Dni Muzyki Szymanowskiego", choć ich program jest krótszy i występuje w nich mniej gwiazd pierwszej wielkości. Coraz mniej jest "Wieczorów w Atmie", a cykliczność tych imprez w zasadzie zanikła. Władze miasta wspierają Twoarzystwo przy okazji imprez okolicznościowych (3 Maja, 11 listopada), jednakże ich oczkiem w głowie stała się  założona w 1997 r. Zakopiańska Akademia Sztuki, działająca pod patronatem burmistrza miasta, początkowo jako organizator mistrzowskich kursów muzycznych, potem także jako impresariat imprez muzycznych. Dyrektorem Akademii jest krakowski muzyk Marek Markiewicz, a pierwszymi wykładowcami byli śpiewaczka Jadwiga Gadulanka, skrzypek Robert Szreder, pianista Paul Gulda oraz coroczny gość imprezy - skrzypek Roman Totenberg.

W 1996 r. przy Szkole Artystycznej powstało ogólnopolskie Towarzystwo Edukacji Artystycznej, założone z inicjatywy Macieja Pinkwarta dla pomocy - głównie finansowej i programowej - szkole. Z biegiem czasu, szczególnie gdy prezesem Towarzystwa był Janusz Kasieczko a wiceprezesem Leszek Brodowski, Towarzystwo przekształciło się w kolejna agencje koncertową, organizując imprezy muzyczne w sali BWA - Miejskiej Galerii Sztuki w Zakopanem oraz w Galerii na Kozińcu. Od 2002 r. działalność koncertowa Towarzystwa, w ostatnich latach finansowana głównie z prywatnej kieszeni prezesa, uległa zdecydowanemu ograniczeniu.

Zanikły także niemal całkowicie koncerty rozrywkowe, które miały miejsce w sali Miejskiego Ośrodka Kultury (potem - Tatrzańskiego Ośrodka Swojszczyzny). Ich miejsce zajęły plenerowe imprezy z muzyką pop, organizowane z okazji Sylwestra, wielkich imprez sportowych czy do niedawna - tłumnych zjazdów turystycznych w czasie ferii zimowych czy majowego długiego weekendu. Kilkakrotnie w ostatnich latach w namiotach czy na prowizorycznych estradach usytuowanych na równi krupowej czy pod Krokwią występowały największe gwiazdy polskiej muzyki rozrywkowej. Organizatorem tych imprez było przeważnie Biuro Promocji Zakopanego, wspomagane przez instytucje sponsorujące.

  ő Powrót do spisu treści   

Dalej ř