Zakopane. Letnia, później zimowa stolica Polski? Dziura na zapadłej prowincji? Polskie Ateny, polski Piemont? Mała mieścina z ambicjami mocno nad stan?
Górale. Najinteligentniejsza, najbardziej kulturalna grupa etniczna Polski? Skąpi dusigrosze, brutalni i nieokrzesani? Twórcy najwspanialszej kultury ludowej środkowej Europy? Miłośnicy gnojówek z upodobaniem mieszkający razem z kurami i cielętami w jednej izbie?
Muzyka góralska. Nowatorska, jedyna w swoim rodzaju ludowa polifonia, uderzająco zharmonizowana z krajobrazem i charakterem muzyków? Przerażająca kakofonia, w dodatku monotonna, niepolska w swym brzmieniu? Grana przez wspaniałych wirtuozów-samouków, śpiewana przez najpiękniejsze niekształcone głosy? Nieudolnie odtwarzana przez prymitywnych grajków, wiecznie podpitych i fałszujących?
Co tu jest prawdą? wszystko tu może być prawdą. Prawdą względną. Zależną od tego kiedy, kto i w jakich okolicznościach ją wypowiada.
Ale też wszystko może być kłamstwem. Z tych samych powodów.
Czy jest zatem jakiś obiektywny sąd o Tatrach, Zakopanem, góralach i ich kulturze, która tak zafascynowała Karola Szymanowskiego?
Tak. Na pewno prawdziwe jest tylko to, że Tatry, Zakopane i jego mieszkańcy, od lat przeszło stu odgrywają w polskiej historii i kulturze doniosłą rolę. Że są obiektem zabiegów literatury i sztuki, że są miejscem, do którego dążą - fizycznie lub duchowo - wszyscy Polacy. Gdy tu przyjadą - najczęściej psioczą i klną, na czym świat stoi. Gdy odjadą - marzą o powrocie.
Jednym z twórców tatrzańskiej legendy jest ksiądz Stanisław Staszic, u progu XIX wieku podnoszący w swym Ziemiorództwie Karpatów... Tatry do rangi narodowego symbolu. Po nim "artystycznie" rozwijali tę ideę literaci, prozą i wierszem opiewający te "wolności ołtarze". Ale o Zakopanem mało kto wtedy słyszał.
W pierwszej połowie ubiegłego stulecia badacze, turyści czy inni żądni silnych wrażeń Polacy coraz częściej zaglądali pod Tatry, gdzie zwykle znajdowali pomieszczenie w obszernym dworze właścicieli dóbr zakopiańskich i w pobliskiej gospodzie. Od mniej więcej 1850 roku letnicy osiadali z reguły w okolicy nowo wybudowanego wówczas drewnianego kościółka, w centrum wsi Zakopane.
Zakopiańska legenda rozwijała się szybciej od 1860 roku, kiedy to ksiądz Eugeniusz Janota wydał pierwszy Przewodnik w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin, umocniła się w roku 1870, po ukazaniu się pierwszego wydania słynnego przewodnika Walerego Eljasza pt. Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnic, a trwałą bazę dla niej stworzyło założenie w 1873 roku Towarzystwa Tatrzańskiego. Od tego też roku propagowaniem Tatr i ich zbawiennego dla zdrowia klimatu zajmował się niezwykle czynnie wielki warszawski lekarz i patriota, urodzony społecznik - doktor Tytus Chałubiński. Grono jego pacjentów i przyjaciół, składające się w dużej mierze z ludzi sztuki, wkrótce upodobało sobie Zakopane i przyjeżdżając tu corocznie wzmacniało mit miejscowości, gdzie jest najlepszy przeciwgruźliczy klimat, najpiękniejsze widoki, najciekawsza kultura ludowa i - co nie bez znaczenia - gdzie rokrocznie zbiera się najlepsze z możliwych towarzystwo. Przyjeżdżali artyści malować Tatry, przyjeżdżali literaci opisywać własną dzielność w górskiej scenerii, tłukli się furką z Krakowa kompozytorzy, oddający dźwiękami pasterskie sielanki, oddychali górskim powietrzem aktorzy i politycy. Za nimi ciągnęli ich mecenasi i kibice: arystokracja, ziemiaństwo, żądna przygód młodzież.
Uzdrowisko - a rangę taką miało Zakopane już od 1886 roku, od czasu przyznania mu statusu Stacji Klimatycznej - coraz powszechniej zyskiwało opinię najbardziej polskiej miejscowości w najbardziej polskiej z zaborowych dzielnic - Galicji. Zwłaszcza przybysze z Kongresówki - a ci w głównej mierze tworzyli legendę Zakopanego - zachłystywali się ową polskością aż do przesady. Z gorzką ironią pisał w 1902 roku w Bagnie Stanisław Witkiewicz:
Przybywszy tu przed laty, podzielałem tę radość, jaką ma każdy z nas, dostając się do tego jedynego zakątku swobodnej Polski, radość z możności oglądana własnymi oczami bodaj słupa, oznaczającego granice gminy, na którym po polsku, bez ustępowania miejsca jakiemuś urzędowemu językowi, była wypisana jej nazwa. Cóż dopiero mówić o tej uciesze, jaką na razie zrobił cały samorząd, o tej polskości każdego urzędu, wójta powiatu, nawet żandarma. My tam z tamtej strony Przemszy, przywykamy myśleć, że wszystkie wady urzędowego aparatu wynikają z tego, że jest on w rękach wrogich nam rosyjskich lub pruskich urzędników. To też tu, w pierwszych chwilach pobytu, każdy spodziewa się czegoś cudownego, każdemu policjantowi gotów się rzucić na szyję, koncepistę ze starostwa ma za jakąś anielską istotę, nawet z rozczuleniem patrzy na poborcę podatkowego...
Bo Zakopane było polskie, cokolwiek byśmy nie sądzili o egzaltowanych uniesieniach jego młodopolskich entuzjastów; było polskie choćby przez to, że gromadziło polską elitę intelektualną. Choćby przez to, że w latach dziewięćdziesiątych dziewiętnastego wieku po Krupówkach spacerowali: Sienkiewicz, Żeromski, Witkiewicz, Kasprowicz, Tetmajer, Reymont, Przybyszewski, Karłowicz, Żeleński, Noskowski, Koczalski, Barcewicz, Malczewski, Gerson, Kossak... Także i przez to, że z dalekiego świata przyjeżdżali tu Polscy odetchnąć polskim powietrzem, by potem, do poznanych tu przyjaciół adresować listy: "Österreich - Galizien - Zakopane". Bo nazwa ta nie ulegała zmianie, pod żadnym zaborem i pod żadną okupacją, a zakopiańska rogatka miała zawsze polskie - choć nieco cmentarne - brzmienie.
Ziemiaństwo polskie osiadłe na Ukrainie, nie inaczej niż
wszyscy inni uległo zakopiańskiej modzie. Do Tymoszówki, gdzie
mieszkali Anna i Stanisław Szymanowscy z pięciorgiem dzieci,
docierała polska prasa, entuzjazmująca się Tatrami, docierał
"Tygodnik Ilustrowany", gdzie w 1889 i 1890 roku
"szła" w odcinkach najwspanialsza do dziś opowieść
tatrzańska - Na przełęczy Stanisława Witkiewicza, z
własnoręcznymi drzeworytami autora. Grywano w Tymoszówce Album
Tatrzańskie na cztery ręce, które Ignacy Paderewski
skomponował w 1884 roku, podczas pobytu w Zakopanem. Poczesne
miejsce w bibliotece zajmowały poezje Kazimierza
Przerwy-Tetmajera i Jana Kasprowicza. Czytywano także
"Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego". Przyjeżdżali
tu wreszcie na dłuższe czy krótsze pobyty ludzie sztuki, już
"zarażeni" Zakopanem i przekazujący tatrzańskiego
bakcyla innym. Nic więc dziwnego, że lubiąca podróże Anna
Szymanowska zdecydowała się w końcu z najstarszymi dziećmi
wyruszyć w daleką wyprawę, pod ten tak wychwalany Giewont i,
według relacji kuzyna Szymanowskich - Jarosława Iwaszkiewicza,
dotarła do Zakopanego najpóźniej w 1894 roku. Prawdopodobnie w
podjęciu decyzji o tej podróży uczestniczyli również
lekarze: młody Karol od kilku lat cierpiał na gruźlicę - a
przecież już wtedy reklamowano właśnie lecznicze zalety
klimatu zakopiańskiego.Jeśli tak właśnie było, to geneza kontaktów Karola Szymanowskiego z Zakopanem jest dość typowa, podobna do tych przyczyn, które przywiodły pod Giewont innych polskich "wielkich": moda, ciekawość nowo odkrytej polskiej egzotyki i wyniszczająca w dolinach choroba.
Dziesięć lat później Karol Szymanowski wystąpił po raz pierwszy publicznie jako pianista. Dwadzieścia lat później został bohaterem jednego z głośniejszych skandali towarzyskich pod Giewontem. Trzydzieści lat później stał się znaną postacią zakopiańskiej elity kulturalnej, a jednocześnie tworzywem dla jego pracy stał się folklor podhalański. Czterdzieści lat później skomponował tu swój ostatni utwór. Osiemdziesiąt lat później Muzeum Narodowe w Krakowie otrzymało od Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego willę "Atma" przy zakopiańskich Kasprusiach, w której urządziło jedyne w Polsce Muzeum Karola Szymanowskiego.
Mówiąc o związkach Karola Szymanowskiego, myśli się zazwyczaj o motywach podhalańskich w jego twórczości. Jest to zarazem zbyt dużo i za mało. Zbyt dużo - bo mocno przesadzona jest owa "góralskość" Szymanowskiego, o czym jeszcze będzie obszerniej mowa. Za mało - bowiem Szymanowski włączył się w sprawy zakopiańskie nie tylko twórczością muzyczną: także publicystyką, także swoją, niezwykle sugestywną osobowością. Stał się po prostu jedną z najbardziej charakterystycznych i ważnych postaci Zakopanego z okresu międzywojennego, głównie lat dwudziestych.
- Dwudziestych? - zapyta ktoś - Przecież wtedy przyjeżdżał tu tylko sezonowo, bywał po parę dni czy tygodni w roku. A na stałe zamieszkał tu w latach trzydziestych!
Otóż właśnie. Okres formalnego zakopiańskiego meldunku nie pokrywa się z największą zakopiańską aktywnością Mistrza z "Atmy". Potwierdza to jego twórczość, kroniki zakopiańskie i relacje przyjaciół: Jarosława Iwaszkiewicza, Jerzego Mieczysława Rytarda, Adolfa Chybińskiego. Wiele złożyło się na to przyczyn - nawet zniechęcenie do góralskiego folkloru - ale najważniejszą była niewątpliwie postępująca choroba i związane z nią zmniejszenie aktywności fizycznej. Jakże często, mówiąc o Szymanowskim, zapominamy, że był on człowiekiem chorym, ciężko wyniszczonym przez powracające z różną siłą ataki gruźlicy, z osłabionym sercem i skołatanymi nerwami. Już w wieku kilku lat przeszedł gruźlice stawu kolanowego, w efekcie czego utykał i chodził o lasce. Lata zakopiańskiego meldunku to poza tym okres, kiedy Szymanowski wiele podróżował - występował wtedy niemal we wszystkich stolicach europejskich i wyjeżdżał z Zakopanego na długie miesiące.
Nie zmieniało to jednak utrwalonego właśnie w latach dwudziestych przekonania Szymanowskiego, że tylko w Zakopanem może czuć się naprawdę wolny, czuć się u siebie. Owo "u siebie" obejmowało nie tylko "Atmę". Także i inne domy, w których mieszkał: "Limbę" przy Ogrodowej i "Czerwony Dwór" przy Kasprusiach, w mniejszym stopniu na pewno wcześniejsze siedziby - "Nosal" Witkiewiczów na Bystrem, czy Hotel-Pension "Stamary". Także zakopiańskie restauracje i kawiarnie, w których chętnie bywał, Muzeum Tatrzańskie i góralskie chałupy, gdzie uczył się góralszczyzny, "Dom pod Jedlami" Pawlikowskich i "Harendę" Kasprowiczów. Także zakopiańskie "sale koncertowe" z nieprawdziwego zdarzenia - w Sanatorium Czerwonego Krzyża i w "Morskim Oku"...
Po tych - i innych - miejscach zakopiańskich pobytów Karola Szymanowskiego poprowadzi Czytelnika ta książka. Nie jest ona przeznaczona dla fachowców - muzyków i muzykologów i nie będzie w niej miejsca na omawianie twórczości Szymanowskiego. Także po szczegółowe dane biograficzne kompozytora zechce dociekliwy Czytelnik sięgnąć do innych lektur, których wykaz znajdzie na końcu. Tu będziemy mówić tylko o pobytach Szymanowskiego w Zakopanem, tej "najwyższej dziurze Polski".