Maciej Pinkwart, Północna Słowacja...

SPISKIE PODGRODZIE (Spišské Podhradie, 435 m npm). Spora miejscowość (3600 mieszkańców) w Kotlinie Hornadzkiej u stóp Zamku Spiskiego, początkowo związana z nim jako osada poddana jurysdykcji zamku, potem osobne miasto. Powstało z końcem XI stulecia, co najmniej od 1174 r. miało własną parafię, w 1249 r. po raz pierwszy wspomina się o nim jako o miejscowości niezależnej od zamku, należącej do Związku Spiskich Sasów. Po najeździe tatarskim w 1241 r. teren Spisza był zasiedlany ponownie. Nowi osadnicy wystawili w latach 1258-73 nowy kościół parafialny, pod wezwaniem Panny Marii. W 1321 r. S.P. uzyskuje prawa miejskie. Od 1327 r. wspomina się już o istniejącym tu szpitalu. W XIV w. powstawały tu pierwsze cechy, w 1456 S.P. otrzymało prawa targowe. W 1412 r. weszło w skład polskiego zastawu i do 1769 r. było administrowane przez polskie starostwo spiskie. Przed 1450 powstała tu miejska łacińska szkoła. Bunt bratrzyków zniszczył kościół w drugiej połowie XV w. Odbudowano go w latach 1462-97 już z murem obronnym. Od 1650 r. działają w mieście bonifratrzy, którzy dawne miejskie instytucje socjalne: dom starców, dom ubogich i dom chorych przebudowują na szpital. W 1583 r. sporą część miasta zniszczył pożar, po którym przebudowano je w stylu renesansowym. W latach 1778-1876 należało do Prowincji XVI Miast Spiskich. W latach 1799-1808 wybudowano kościół ewangelicki, a większość domów mieszczańskich uzyskała jednolity barokowy wystrój fasad. Od połowy XIX w. do 1918 była tu siedziba powiatu. W 1894 r. doprowadzono do S.P. linię kolejową.

Zabytki:

Zamek Spiski - patrz osobne hasło.

Kościół katolicki Narodzenia Panny Marii, późnoromański z 1258 r., przebudowany w stylu gotyckim w latach 1462-97. W 1794 r. zniszczył go pożar. W czasie przebudowy w latach 1824-25 z pierwotnej budowli została tylko prostopadłościenna wieża ze sklepieniem krzyżowym, a nawę i prezbiterium przebudowano w stylu klasycystycznym. We wnętrzu gotyckie tablice skrzydłowego ołtarza św. Barbary z ok. 1500 r. (sam ołtarz został przeniesiony do Słowackiej Galerii Narodowej), gotycki skrzydłowy ołtarz Panny Marii (dawniej św. Katarzyny) z 1521 r. i gotycka chrzcielnica z II połowy XV w.

Kościół św. Jana Bożego i klasztor bonifratrów w miejscu dawnego gotyckiego szpitala miejskiego z 1327 r., przebudowany w latach 1653-58, w nim zakonny szpital istniał do XX w. Wystrój wnętrza kościoła przeważnie z XVIII i XIX w., ołtarz główny z 1737 r., gotycka rzeźba Panny Marii z XV w.

Kościół ewangelicko-augsburski, klasycystyczny z lat 1799-1808. W ołtarzu obraz Chrystusa na Górze Oliwnej Jozefa Czauczika.

Synagoga z 1905 r.

Zespół mieszczańskich domów na Rynku, centrum z XIV-XV stulecia, na obrzeżach renesansowe i barokowe, renesansowy ratusz z 1546 r., statua Marii Panny, wystawiona - jak we wszystkich miastach polskiego zastawu przez Teodora Lubomirskiego w 1726 r.

W obrębie Spiskiego Podgrodzia znajduje się także Spiska Kapituła (Spišská Kapitula), dawniej osobne miasteczko pod zarządem kościoła, od 1949 r. we wspólnej administracji z Podgrodziem. Miejscowość powstała prawdopodobnie już w XI w., w okolicach kilku sakralnych obiektów, co z czasem doprowadziło do usytuowania tu centrum kościelnej administracji Spisza. Na zachód od dzisiejszej Kapituły odkryto fundamenty umocnionego klasztoru, powstałego przy Via Magna, jak nazywano drogę z Szarisza do Lewoczy i dalej przez Polskę do zachodniej Europy. Na podstawie badań archeologicznych można przypuszczać, że był to klasztor benedyktynów z kościołem pod wezwaniem św. Marcina, być może pochodzący już z IX w. W XII w. klasztor ten był kościelnym centrum Spisza. W miejscu między dzisiejszą katedrą a pałacem biskupim odkryto fundamenty okrągłej budowli - pierwotnie kapliczki poświęconej św. Andrzejowi, wybudowanej prawdopodobnie w II połowie XI w., na miejscu wcześniej istniejącego cmentarza. Nieco niżej wybudowano kapliczkę Radosnej Panny Marii, która w dokumencie z 1273 r. po raz pierwszy jest wspomniana jako kapliczka pątnicza Marii Panny (później - św. Walentego). Po wybudowaniu katedry pełniła nadal swą funkcję dla pielgrzymów, a według wiarygodnych informacji aż do reformacji odprawiano tu nabożeństwa w języku starosłowiańskim. W 1198 r. powstał dekanat, przy którym rozwinęła się kapituła. Najazd Tatarów zniszczył miejscowość, choć rotunda istniała do XVIII w., a klasztor św. Marcina funkcjonował przez cały XIV i część XV w. Niebawem po 1245 r. zaczyna się budowa katedry, niecałe 100 m od wspomnianego klasztoru, obok rotundy, ukończona w 1275 r. W 1281 wybudowano pałac dziekański, a rok później ukończono budowę kanonii. W II połowie XIV w. otoczono Kapitułę obronnym murem. Rozbudowa całego kompleksu trwała do XVIII w. W 1776 r. cesarzowa Maria Teresa podniosła dziekanat do rangi biskupstwa, które stało się centrum kościelnej władzy na Spiszu, Liptowie i Orawie. W XIV w. została wyjęta spod jurysdykcji żupy i została centrum dominium, mającego pod swoją władzą kilka okolicznych wsi. Od XIII w. przy kapitule działała szkoła, a w latach 1648-71 prowadzone przez jezuitów gimnazjum. W 1815 r. założono w S.K. seminarium duchowne, a w 1819 - seminarium nauczycielskie, pierwsze na terenie Węgier, w którym równouprawnionym językiem wykładowym był słowacki. Przekształcone w 4-letnią uczelnię, istniało do 1949 r.
S.K. tworzy kompleks budynków kościelnych, usytuowany na trawertynowym wzgórzu Pażica, przy jedynej uliczce, w całości otoczony obronnym murem. Na najwyższym miejscu wzniesienia znajduje się Katedra św. Marcina, północną flankę tworzy Pałac Biskupi i kanonia, południową zaś budynki dawnego seminarium, dziś zajęte przez administrację kościelną.

Zabytki:

Katedra św. Marcina, późno romańska, z lat 1245-75, trójnawowa, z podwójną wieżą, postawiona w miejscu wcześniejszej świątyni z XI w. (fragmenty romańskiej rotundy). W pierwotnym stylu zachowana zachodnia część z romańskim chórem i kruchtą z półokrągłym portalem. Katedra rozbudowana w drugiej połowie XV w. W miejscu dawniejszej gotyckiej kapliczki Bożego Ciała z 1382 r., w latach 1488-99 wystawiono kaplicę grobową Zápolyów, gdzie pochowano Imricha i Štefana Zápolyów. We wnętrzu fresk, przedstawiający koronację Karola Roberta z 1317 r., główny ołtarz św. Marcina z XIX w. z wkomponowanymi fragmentami gotyckimi z lat 1470-78, z bocznych ołtarzy najcenniejsze są ołtarz Trzech Króli i św. Michała z r. 1470, oraz ołtarz Zaśnięcia Marii Panny z 1478 r. W kaplicy Zápolyów gotycki skrzydłowy ołtarz Koronowania Panny Marii. Cennym zabytkiem jest romańska rzeźba Leo albus z połowy XIII w. oraz monstrancja z 1740 r. Przed katedrą figura św. Jana Nepomucena z 1723 r.

Pałac Biskupi, pierwotnie romański z 1281 r., przebudowany na renesansowy pałac w r. 1652. Na parterze kapliczka z polichromią z 1760 r., na ścianach XVIII-wieczne rzeźby Madonny.

Wieża zegarowa z 1739 r.

Kanonia - dziesięć parterowych lub jednopiętrowych, podpiwniczonych domów gotyckich i renesansowych z XIV-XVII w., w których mieszkali katedralni kanonicy.

Seminarium wybudowane w 1647 r. w miejscu dawnej gotyckiej gospody z XV w., poprzednio klasztor jezuitów, w latach 1932-33 rozbudowane z inicjatywy biskupa Jána Vojtaška.

Mur miejski, wybudowany w najstarszej, zachodniej części w latach 1587-93, kiedy to powstała Górna Brama z wieżą i budynkiem stróżówki z XIV w. Dolna Brama pochodzi z lat 1662-65.

Zakwaterowanie: Hotel i Restauracia Pod Hradom, Sidlisko hrad 1, 05304 Spišské Podhradie, Penzión Siva Brada*, Levočska 13, 05304 Spišské Podhradie.

EPowrót do leksykonu
E Powrót do "Spisu treści"