PODOLINIEC (Podolínec,
570 m npm). Miasteczko w
dolinie Popradu (ok. 3.000 mieszkańców), między Górami
Lewockimi a Magurą Spiską, przy głównej drodze, łączącej
Spisz z Polską oraz z wschodnimi rejonami Słowacji, w tym z
ważnymi ośrodkami w Preszowie i Koszycach. Miejscowość
istniała zapewne już w czasach Wielkiej Morawy, a potem jej
losy i formalne przynależności wiązały się przemiennie z
Węgrami i Polską. I tak jak ongi o Podoliniec wraz z okolicą
(w tym Gniazdami i Starą Lubowlą) toczyły się walki
dyplomatyczne, a nawet orężne, tak teraz boje toczą w tym
względzie historycy, wyciągając niekiedy z tych samych
dokumentów przeciwstawne wnioski.Zgodni są jednak co do tego, że w początkach państwowości polskiej i węgierskiej na teren okoliczny przedostawali się osadnicy z obu krajów, a w X i XI w. dostał się on pod władzę polskich Piastów. W w. XII-tym usiłują opanować okolicę władcy Węgier, np. w 1100 r. król Koloman I próbuje ulokować w rejonie Pławca osadę obronną, zaś później wpływy stale ścierają się. W r. 1235 papież Grzegorz IX w swoim liście datowanym we włoskiej Perugii poleca wysokim polskim kościelnym przedstawicielom w Gnieźnie i we Wrocławiu, aby sprawdzili skargę krakowskiego biskupa na duchownych węgierskich, którzy mają bezprawnie zajmować dziesięcinę z kościoła Panny Marii w Podolińcu i z innych okolicznych kościołów. Słowaccy historycy (Ján Beňko) twierdzą, że dokument papieski dowodzi, iż teren ten jest wówczas w kościelnej, a zatem i państwowej gestii królestwa węgierskiego, a swoje pretensje do dziesięciny biskup krakowski opierał prawdopodobnie na podstawie dawniejszej misyjnej działalności polskich zakonników w tym rejonie. Dla Polaków dowodzi to faktu, iż Podoliniec z okolicą był w granicach diecezji krakowskiej. Dziś zapewne najistotniejsze jest to, iż w dokumencie tym po raz pierwszy wspomina się podoliniecką farę.
Na rok 1244 datowany jest dokument, w którym polski książę krakowsko-sandomierski Bolesław Wstydliwy udzielił rycerzowi Henrykowi prawo lokacji Podolińca, ale J.Beňko podważa autentyczność tego dokumentu - zapewne słusznie: Bolesław miał wtedy 18 lat, tylko co ożenił się z węgierską księżniczką Kingą, córką króla Beli IV i toczył walkę o Kraków ze swoim stryjem, Konradem Mazowieckim, a po jej wygraniu zaledwie rozpoczął w 1244 r. swoje panowanie. Opanowanie wojskowe tego terenu przez Polskę (paradoksalnie, reprezentowaną przez siły zbrojne pochodzącej z Węgier księżniczki Kingi) nastąpiło w II połowie XIII w. Rejon Podolińca i Starej Lubowli dostał się pod władzę książąt małopolskich, w związku z buntem spiskiego żupana Rolanda przeciw węgierskiemu królowi Władysławowi IV Kumańskiemu. Bunt Rolanda zlikwidowało wojsko księżniczki Kingi, która potem pozostawiła wojska w tej okolicy. Donacja dla Henryka, który zapewne był dowódcą oddziału szturmowego nastąpiła w owym czasie - w latach 70. XIII w. Rozwój Podolińca przerwał najazd Tatarów, którzy pod dowództwem Nogaj chana niszczyli okolicę na przełomie 1287 i 1288 r. Prawa miejskie zyskał P. w 1292 r., na podstawie dokumentu czeskiego króla i władającego Krakowem księcia małopolskiego Wacława II. Podoliniec otrzymał zwolnienie z myta w całej Małopolsce i prawo składu. Historycy słowaccy wyciągają z tego znów wniosek, że władający wówczas Małopolską Wacław II był taki szczodry dla Podolińca i jego obywateli jedynie dlatego, że był świadom faktu, iż Podoliniec nie stanowi integralnej części Małopolski, ale jest tymczasową próbą rozszerzenia małopolskiej domeny na północny Spisz. Dokument Wacława II z 1292 r. nałożył na mieszkańców wsi Lubowla i Gniazda obowiązek pomocy przy budowie murów obronnych Podolińca, a w przypadku niebezpieczeństwa nakazywał im chronienie się właśnie tam. Historycy polscy sądzą, że prawa takie - wydane i respektowane - dowodzą polskiej suwerenności nad tym terenem.
W 1298 papież Bonifacy VIII udzielił 29.3.1298 odpustu tym, którzy pomogą przy budowie nowego kościoła Panny Marii w Podolińcu, który według dokumentu papieża, znajduje się na terenie diecezji krakowskiej. Węgrzy uważali, że papież został wprowadzony w błąd i król węgierski Andrzej III wzywał duchownych podległych diecezji ostrzyhomskiej do zbierania na tym terenie dziesięciny.
Własność prywatna Podolińca w dalszym ciągu sprawowana była przez krakowskiego rycerza Henryka i jego spadkobierców. Co prawda, w latach 30. XIV w. kasztelani już istniejącego zamku lubowelskiego usiłowali rozciągnąć swoją jurysdykcję i na Podoliniec, ale mieszkańcy tego miasta zaprotestowali do króla, który potwierdził ich swobody w 1343 r. Królem był wówczas Ludwik I - władca zarówno Polski, jak i Węgier.
W połowie XIV w. Polska, zdaje się, traci całkowicie kontrolę nad tym terytorium i suwerenną władzę sprawują tu panowie węgierscy. W 1391 r. mieszczanie podolinieccy wykupili w zasadzie prawa potomków rycerza Henryka. W 1408 r. król Zygmunt Luksemburczyk darowuje Imrichowi z Perina zamek lubowelski, łącząc w jeden organizm dominialny Lubowlę, Gniazda i Podoliniec. Rok później wybudowano niewielką miejską twierdzę. Oddała szczególne usługi w 1441 r., kiedy to miasto zdołało odeprzeć atak wojsk husyckich. W 1412 r. ten sam władca nadaje Podolińcowi prawa wolnego miasta królewskiego, z prawem składu, wolnego myta i cła.
Kilka miesięcy później Podoliniec stał się jednym z 16 miast zastawionych Polsce przez Zygmunta Luksemburczyka. Na ile głębokie były w tradycji polskiej związki z tym regionem świadczy fakt, że zaraz po objęciu zarządu zastawionych miast, okręg Podoliniec-Gniazda-Stara Lubowla został wyodrębniony i traktowany odrębnie, jak teren przywrócony Polsce. Należy tu dodać, że sama treść traktatu zastawnego nie upoważniała władców polskich do takiego postępowania. (por. hasło Zamek Lubowelski). Przez ponad 300 lat P. korzystał z przywilejów, jakich udzielali mu władcy obu krajów. W szczególności duże znaczenie miało prawo składu oraz przywileje targowe, które zwłaszcza w połowie XVI w. doprowadziły do rozbudowy miasta. Rozwijały się także cechy - szczególnie garncarstwo, kożusznictwo, kowalstwo, szewstwo i tkactwo. W 1642 r. powstał klasztor pijarów, przy którym działało do 1919 r. słynne kolegium, kształcące na poziomie gimnazjalnym chłopców z Polski, Słowacji i Węgier.
Po pierwszym rozbiorze Polski P. wrócił do Węgier i należał do Prowincji XVI Miast Spiskich. Z końcem XVIII w. osiedliła się tu następna fala niemieckich osadników.
W II połowie XVI w. powstał układ architektoniczny, którego centrum stanowił soczewkowato rozszerzający się wzdłuż głównej drogi rynek z kościołem Marii Panny i renesansową dzwonnicą, otoczony dwutraktowymi domami z przejazdem i trójosiową fasadą, z charakterystycznymi półokrągło zakończonymi bramami. W tylnych częściach parcel stoją zwykle parterowe zabudowania gospodarcze, w środku podwórza zaś studnie. Mimo powojennej rozbudowy, centrum zachowało swój średniowieczny charakter, z typowymi cechami gotycko-renesansowego spiskiego miasteczka. W 1950 r. P. został ogłoszony miejskim rezerwatem.