Maciej Pinkwart, Północna Słowacja...
LIPTÓW - kraina historyczno-geograficzna, usytuowana w
Kotlinie Liptowskiej, między Zachodnimi Tatrami, Górami Choczańskimi,
Wielką Fatrą a Niżnimi Tatrami, w dorzeczu górnego Wagu.
Dzieli się na Górny L. z głównymi ośrodkami w Liptowskim
Mikulaszu i Liptowskim Hradku i Dolny L. - z centrum w Rużomberku.
Najwyższy punkt regionu - Bystra w Tatrach Zachodnich - sięga
2248,4 m. Początkowo teren L. wchodził w skład Komitatu Zwoleńskiego.
W połowie XIII wieku ustanowiono stanowisko osobnego żupana
liptowskiego, który był urzędnikiem żupana zwoleńskiego. Od
lat 20-tych XIV wieku w dokumentach spotykamy już nazwę
comitatus Liptoviensis. W ostatnim dziesięcioleciu XVIII wieku
przejściowo złączony we wspólną jednostkę administracyjną
z Orawą. Administracyjnym centrum był początkowo Zamek Liptów,
od 1677 - Liptowski Mikulasz.
Kotlina zasiedlana od czasów prehistorycznych - znaleziska
archeologiczne potwierdzają ciągłość stopniowego rozwoju
osadnictwa od neolitu do XIII w. Z okresu kultury halsztackiej
pochodzą znaleziska grodów w okolicach Rużomberku (Mnich) i
Liptowskiego Jana (Hradok). Z przełomu er pochodzą liczne na
Liptowie pozostałości kultury celtyckiej i rzymskiej (Havránok).
Przodkowie Słowian pojawiają się na Liptowie w okresie
Wielkiej Morawy, kiedy to powstaje pierwsza droga, łącząca
Nitrę z południową Polską, przez dzisiejszy Rużomberk i Wyżni
Kubin na Orawie. W XII w. Liptów już formalnie staje się częścią
królestwa Węgier.
Pierwszym a zarazem najważniejszym zamkiem na tym terenie, który
stał się pierwszą stolicą Liptowa - był Zamek Liptowski (także
Wielki Zamek Liptowski, Magnum castrum de Liptov i Stary Zamek),
usytuowany na wysokości 1000 m npm., na wysokim wzgórzu na północny
wschód od dzisiejszej miejscowości Kalameny, na południowych
stokach Sielnickiej Góry w Górach Choczańskich. Wspominany w
dokumentach już w 1262 r., wzniesiony prawdopodobnie na miejscu
wcześniej istniejącej drewnianej strażnicy, która z kolei
zastąpiła dawne prehistoryczne grodzisko. W XIII i XIV wieku
wielokrotnie zmieniali się jego posiadacze, był przez pewien
czas w rękach Matusza Csáka, rządzącego stąd środkową Słowacją,
w 1440 r. został zdobyty przez husytów Jana Jiskry, wreszcie w
latach 70-tych XV stulecia o zamek walczyli Polak Piotr
Komorowski i rodzina Pongráców z Liptowskiego Mikulasza,
skutkiem czego zamek częściowo spłonął, ale staraniem
Komorowskiego został odbudowany. Wreszcie w 1474 r. król Maciej
Korwin odebrał zamek Polakowi i zniszczył go doszczętnie.
Obecnie w jego miejscu jest ruina, stanowiąca jedną z atrakcji
turystycznych okolic jeziora Liptowska Mara (żółtym szlakiem z
Liptowskiej Ciepłej 2 godz.).
Drugi z zamków liptowskich - Likawa znajduje się niecałe 3
kilometry na północ od Rużomberku, usytuowany na stokach
Przedniego Chocza. Dziś są to tylko ruiny, a o ich wieku możemy
tylko przypuszczać - powstał gdzieś na przełomie XIII i XIV
wieku. Był także świadkiem licznych bitew, w wyniku wielu z
nich ucierpiał. Władali nim Jiskra, Komorowski, Zapolyowie, Thőkőly'owie,
a popadł w ruinę w czasie powstania Rakoczego w 1707 r. Dziś
można go zwiedzać (z przystanku Likawka-Zamek pół godziny za
znakami czerwonymi).
W stosunkowo najlepszym stanie jest trzeci zamek - w Liptowskim
Hradku, które to miasteczko właśnie od usytuowanego tam zamku
ma swoją nazwę. Istniał już w końcu XIV wieku i panował nad
większością miejscowości górnego Liptowa. Spłonął w 1803
r., obecnie w dobudowanym doń kasztelu znajduje się muzeum (patrz:
Liptowski Hradek).
Intensywniejsza kolonizacja nastąpiła w II połowie XIII wieku,
także z końcem XIV wieku było na Liptowie przeszło 100 osad.
W średniowieczu najważniejsze ośrodki mieściły się w
dzisiejszych miejscowościach Partizánska (przedtem Nemecká) Ľupca
(prawa miejskie 1263), Hybe i Rużomberk, później coraz
bardziej wzrastała rola Liptowskiego Mikulasza. W XV wieku dotarła
na Liptów kolonizacja wołoska, która rozszerzyła osadnictwo
na tereny górskie i wprowadziła na szerszą skalę hodowlę i
pasterstwo. W pierwszej połowie XVI w. Liptów mocno ucierpiał
podczas walk o tron węgierski pomiędzy Janem Zapolyą a
Ferdynandem Habsburgiem. W tym samym czasie triumfy święciła
reformacja i związany z nią rozwój szkolnictwa. W XVIII wieku
ziemie Liptowa były terenem walk w trakcie powstania Franciszka
II Rakoczego: zniszczono m.in. miejscowości Vavrišovo,
Liptowski Piotr i Liptowski Hradek. W tym też okresie powstaje
mit ludowego bohatera - zbójnika, który wywrze wielki wpływ na
rozwój sztuki ludowej i folkloru, tak na Liptowie, jak w całej
Słowacji, a także w Polsce. Chodzi tu o słynnego zbójnika
Juraja Janošika, który właśnie w Liptowskim Mikulaszu był więziony
i został stracony w 1713 r. W XIX w. Liptów odegrał znaczącą
rolę w rozwoju ruchu narodowo-wyzwoleńczego (patrz: Liptowski
Mikulasz). Wielki wkład w stworzenie koncepcji politycznych
ruchu narodowego włożyli wówczas liptowscy ewangelicy, którzy
przeważali we wschodniej części regionu. W początkach XX
wieku ogromną rolę narodową odegrał zaś katolicki ksiądz
Andrzej Hlinka z Czernowej koło Rużomberku, którego nazwisko
stało się potem symbolem niepodległościowych dążeń Słowaków.
Ludność składała się z kilku grup narodowościowych: w 1900
roku Słowaków było 92,5%, Węgrów 3,3%, Niemców 3%. Były
także znaczące mniejszości żydowskie (Liptowski Mikulasz),
cygańskie, a nawet walońskie (Liptovské Vlachy).
Podstawą rozwoju L. było rolnictwo i pasterstwo (w tym -
hodowla owiec i bydła), a od XIII wieku także górnictwo, w tym
metali kolorowych, wydobywanych głównie w dolinie potoku Boca (złoto,
srebro, miedź, żelazo), w okolicach Niemieckiej (Partyzanckiej)
Ľupcy i miejscowości Magurka w Niżnich Tatrach, która zarazem
jest najwyżej położoną miejscowością na Słowacji (1036 m).
Duże znaczenie miało także leśnictwo (jeszcze w XIX w, lasy
pokrywały prawie połowę powierzchni Liptowa), o czym świadczy
m.in. otworzenie leśnego urzędu i leśnej szkoły w Liptowskim
Hradku w 1789 r. - pierwszej tego typu na Węgrzech. Dla
gospodarczego rozwoju Liptowa wielkie znaczenie miało
wybudowanie w 1871 r. kolei koszycko-bogumińskiej, przechodzącej
przez środek Kotliny Liptowskiej. W czasie I Republiki następował
rozwój przemysłu przetwórczego na Liptowie, jednocześnie
szybko ubożejąca część ludności emigrowała do Czech,
Francji, USA, Kanady, a nawet Argentyny). W 1944 r. tereny
Liptowa były miejscem walk w czasie Słowackiego Powstania
Narodowego.
Obecnie region jest siedzibą ośrodków przemysłowych (Rużomberk,
Liptowski Mikulasz), ale w jego rozwoju coraz intensywniejszą
rolę odgrywa rekreacja, turystyka i narciarstwo. W związku z
budową zapory i sztucznego jeziora -->Liptowska Mara
koncentruje się tu drugi po Orawie ośrodek sportów wodnych.
Tatry Zachodnie i Góry Choczańskie przyciągają wielu turystów,
zaś największym ośrodkiem narciarskim Słowacji (i w ogóle
Europy Środkowej) jest Dolina --> Demianowska w Tatrach Niżnich.
Wielką atrakcją turystyczną Liptowa są także Jaskinie -
Demianowskie Wolności i Lodowa oraz Ważecka. Istotnym bogactwem
Liptowa są także źródła wód mineralnych, zimnych i ciepłych
(m.in. Liptowska Szczawnica, Wyżnia Boca, Podtureń, Liptowski
Jan, Lúčky, Rojkov, Korytnica)
Największe miejscowości: Liptowski Mikulasz, Rużomberk, Jasna,
Liptowski Hradek, Wychodna, Ważec. Rzeki: Wag, Biały Wag,
Czarny Wag, Demianowski Potok, Liptowska Biała, Boca.
Trasy: nr 5, nr 6, nr 7.