Maciej Pinkwart, Północna Słowacja...

LIPTOWSKI MIKULASZ (Liptovský Mikulaš, 577 m npm), do 1951 - Liptowski Święty Mikulasz (Liptovský Svätý Mikulaš), w literaturze polskiej spotykana także nazwa "Liptowski Mikułasz". Miasto powiatowe (ok. 30.000 mieszkańców), usytuowane w centrum Kotliny Liptowskiej, nad brzegami Wagu, na przedpolu Zachodnich i Niżnich Tatr, przy drodze łączącej Spisz z Orawą, Turcem i Doliną Wagu. Znaleziska archeologiczne wskazują na istnienie tu osadnictwa już ok. 2000 r. p.n.e., rozwiniętego w epoce brązu, w czasach kultury łużyckiej i puchowskiej. W najbliższych okolicach znaleziono również ślady kultury lateńskiej, oraz monety celtyckie. Osada w miejscu dzisiejszego Mikulasza i Paludzy datuje się z przełomu IX i X w. Romańska świątynia z pierwotnym cmentarzyskiem powstała w centrum miejscowości zapewne pod koniec 11 stulecia. Pisemne wzmianki o miejscowości, której nazwa pochodzi od patrona pierwszego kościoła, datują się z 1286 r. i wiążą się z nazwiskami pierwszych właścicieli tego terenu - Mikołaja i Andrzeja, synów Serafina Pongráca. Oni to, wespół ze swymi krewnymi przez kilka stuleci byli właścicielami L.M. W 1360 r. L.M. otrzymał prawa targowe, a niebawem stał się także ośrodkiem sądowym dla najbliższej okolicy. Nadane przez króla Zygmunta w 1424 r. prawo urządzania jarmarków wkrótce doprowadziło do szybkiego rozwoju handlu i rzemiosła, a miasto stało się głównym ośrodkiem centrum Liptowa. W 1433 r. zdobyli je husyci, ale wkrótce zniszczenia zostały odbudowane, powstały nowe cechy, a miejscowość rozwijała się coraz szybciej. W czasie walk o tron w XV w. między Władysławem Pogrobowcem, reprezentowanym przez czeskiego kondotiera Jána Jiskrę a Władysławem Warneńczykiem władający Liptowem Pongrác stanął po stronie Jiskry. Przez 10 lat znaczna część miasta była w posiadaniu ówczesnego liptowskiego żupana, Polaka Piotra Komorowskiego. W XVI w. rodzina Pongráców powróciła do władzy. Za ich sprawą miasto weszło w nurt reformacji, większość kościołów przejęli protestanci i oni zaczęli nadawać ton życiu miasta. Równolegle nadal rozwijało się rzemiosło, głównie w cechach szewców, ślusarzy, kowali, kożuszników, rzeźników i mleczarzy. W 1677 r. L.M. stał się siedzibą władz terenowych. W 1713 r. tutaj właśnie sądzono zbójnika Juraja Janošika, skazanego na śmierć przez powieszenie na haku na szubienicy za poślednie ziobro. W XVIII w. rozpoczął się w L.M. wielki ruch budowlany, związany głównie z rozwojem handlu. Ważną rolę w ekonomicznym życiu miasta zaczęli odgrywać Żydzi, którzy napłynęli tu z Moraw w początku XVIII w. W 1731 r. powstała pierwsza synagoga, obok niej cheder - żydowska szkoła, która działała do czasów II wojny.
L.M. był także ważnym ośrodkiem ruchu kulturalnego i narodowego. W XVI w. osiedlił się tu czeski emigrant, pastor Jiři Tranovský, autor zbioru pieśni religijnych Cithara Sanctorum, który od 1636 r. miał przeszło 100 wydań i wśród ludu słowackiego był najpopularniejszą książką. W XIX w. działał w mieście Gašpar Fejérpataký, który dla podkreślenia swego poparcia dla narodowych aspiracji Słowaków i w proteście przeciw madziaryzacji przyjął nazwisko Belopotocký. Był księgarzem, w latach 1830-74 wydawał popularny Kalendarz Krajowy, tworzył także w L.M. podstawy ruchu teatralnego. W 1841 r. zorganizował pierwsze zbiorowe wejście na Krywań - po latach szczyt ten stał się symbolem narodowych aspiracji Słowaków. W 1829 r. powstała w L.M. pierwsza na Słowacji biblioteka publiczna, w 1830 - pierwszy amatorski teatr. Jednym z głównych działaczy narodowych był przyjaciel Ľudovita Štúra, założyciel literacko-kulturalnego stowarzyszenia Tatrín, poeta i ewangelicki proboszcz Michal Miloslav Hodža, który szczególnie w okresie Wiosny Ludów poderwał mieszkańców L.M. do manifestacji narodowych. Za jego przyczyną 10 maja 1848 r. ludność miasta i słowaccy działacze patriotyczni przyjęli w L.M. "Żądania Narodu Słowackiego" (Žiadostí slovenského národa), w których domagali się respektowania praw do autonomii narodowej i używania języka słowackiego. W "Żądaniach" znalazł się też akcent propolski - jego autorzy domagali się m.in. zwiększenia swobód obywatelskich Polaków w Galicji. Pod koniec I wojny, 1 maja 1918 r. w L.M. z inicjatywy Vavrinca Šrobára zażądano odłączenia się Słowacji od Węgier i utworzenia wspólnego organizmu państwowego z Czechami. W latach międzywojennych L.M. stał się siedziba Podtatrzańskiej Żupy. Od 1930 r. miasto było siedzibą Wschodnio-słowackiego dystryktu kościoła ewangelicko-augsburskiego, na którego czele stał biskup Juraj Janoška. W czasie II wojny L.M. był jednym z centrów ruchu oporu. Po wybuchu Słowackiego Powstania Narodowego, 30 sierpnia 1944 r. w L.M. przyjęto deklarację o reaktywowaniu republiki Czecho-Słowackiej.
Po II wojnie światowej L.M. stał się dużym ośrodkiem przemysłowym, z zakładami mechanicznymi, tekstylnymi (m.in. mieszczące się przy ul. 1 Maja zakłady o wdzięcznej nazwie Maytex), przetwórczymi, a także meblowymi, drukarskimi i skórzanymi. Z roku na rok w coraz większym stopniu staje się też centrum turystycznym, a niemniej - kulturalnym i naukowym. Poza atrakcjami związanymi z turystyką górską, w ostatnich latach coraz częściej przyjeżdżają tu miłośnicy sportów wodnych i wypoczynku nad wodą, korzystający z faktu, iż od 1975 r. w coraz większym stopniu udostępniany jest dla wodniaków zalew Liptowska Mara. Znaczenie turystyczne L.M. jeszcze wzrosło po turystycznym odkryciu pobliskiej Demianowskiej Jaskini Wolności w 1924 r. i Demianowskiej Jaskini Lodowej, od 1952 r. oświetlonej elektrycznie, a także po uruchomieniu wielkiego centrum narciarskiego w Dolinie Demianowskiej. W ostatnich latach L.M. stał się ważnym ośrodkiem ruchu ekologicznego, tutaj też jest ulokowane kierownictwo zrzeszenia biur informacji turystycznej.

Zabytki:

Katolicki kościół św. Mikołaja, na placu Wyzwolicieli, gotycki, z ok. 1280 r., wystawiony w miejscu dawniejszej świątyni romańskiej, przebudowany w stylu renesansowym i barokowym. W wyposażeniu wnętrza nieco detali średniowiecznych. Neogotycki główny ołtarz ma dawne malowane skrzydła gotyckie z lat 1500-1510, rzeźba św. Mikołaja także gotycka. Boczny ołtarz Panny Marii z lat 1470-1480 zachował dawne gotyckie skrzydła z malowidłami. Drugi boczny ołtarz Miłosierdzia Bożego z ok. 1520 r., kamienna chrzcielnica pochodzi z drugiej poł. XIV w., z detalami z XVII w. Zwiedzanie po uprzednim uzgodnieniu. Msze św. w dni powszednie 6.15, 18.15, soboty 7.00, 18.15, niedziele: 8.00, 10.30, 18.15. Wokół kościoła umieszczone są trzy pomniki: św. Mikołaja, J. Kraľa i G. Féjerpataký-Belopotockiego.

Kościół ewangelicko-augsburski, przy ul. Tranovskiego, klasycystyczny z neoromantyczną fasadą, wybudowany w latach 1783-1785. W późno barokowym ołtarzu obraz Chrystusa na krzyżu z XIX w., klasycystyczna ambona z XIX w. Zwiedzanie po uprzednim uzgodnieniu. Nabożeństwa w niedziele, godz. 9.00. Przed kościołem pomniki M.M.Hodży i J.Tranovskiego.

Synagoga (w remoncie), przy ul. Hollégo, klasycystyczna z lat 1842-46, postawiona na miejscu starej, z 1731 r., po pożarze przebudowana w 1906 r. wg proj. Leopolda Baumhorna. We wnętrzu resztki polichromii, czasowe wystawy malarstwa i fotografii. Zwiedzanie codziennie z wyj. poniedziałków 9.00-17.00. Pierwsze sześć żydowskich rodzin przybyło do Liptowskiego Mikulasza z początkiem XVIII w. z Moraw, gdzie obowiązywało restrykcyjne zarządzenie cesarza Karola VI, w myśl którego na terenie Czech, Moraw i Śląska ożenić się mógł tylko pierworodny syn żydowskiej rodziny. Właściciel Mikulasza, Samuel Pongrác przyjął ich pod warunkiem, że doprowadzą do rozwoju handlu. W 1729 r. powstała żydowska gmina wyznaniowa, a w 1731 r. wybudowano pierwszą, drewnianą, synagogę. Pierwszy rabin został wybrany w 1740 r. Nową synagogę wybudowano w 1846 r. Jest największym budynkiem w stylu klasycystycznym co do wyglądu zewnętrznego, wnętrze zaś jest secesyjne. Do 1977 r. synagoga była własnością mikulaskiej gminy żydowskiej, obecnie stanowi majątek miasta. Obok synagogi stała XIX-wieczna żydowska szkoła.
W początkach XX w. Żydzi mieli w swoich rękach ok. 90 % handlu w L.M., byli też właścicielami wielu zakładów przemysłowych, a w mieście istniała pełna tolerancja narodowościowa. Skończyła się ona w okresie Państwa Słowackiego, kierowanego przez ks. Josefa Tiso. Obywatele żydowscy zostali wyłączeni ze służb publicznych. Wg sporządzonego wtedy spisu, w 1939 r. było w L.M. 851 Żydów. W marcu i kwietniu 1942 r. zaczęły się pierwsze deportacje Żydów do obozów koncentracyjnych. 2 czerwca 1942 r. z synagogi wywieziono 582 osoby, do końca czerwca tego roku zlikwidowano przeszło 800 Żydów. Wielkie zasługi dla ratowania żydowskich dzieci położył ewangelicki proboszcz Vladimir Kuna, obecnie obdarzony przez Izrael tytułem "Sprawiedliwy wśród narodów świata".W 1990 r. zaczęła się rekonstrukcja budynku. W czerwcu 1992 r. na murze synagogi odsłonięto tablicę pamiątkową, poświęconą ofiarom Holocaustu.

Kościół Franciszkanów w Okolicznem, ul. Kláštorná, gotycki, z końca XV w., pod wezwaniem św. Piotra z Alkantary. Główny ołtarz barokowy. Msze św. 9.30.

Dwór Pongráców, przy placu Wyzwolicieli, z początków XV w., przebudowany w 1713 r. Na przełomie XVII i XVIII w. mieściła się tu siedziba Liptowskiej Żupy.

Dwór Okolicsányich w Okolicznem, renesansowy i barokowy, z pierwszej połowy XVII w.

Dawny Klasztor Jezuitów, barokowy, przy ul. Szkolnej, z lat 1757-60, obecnie Muzeum Ochrony Przyrody.

Zespół dawnych domów mieszczańskich (plac Wyzwolicieli i okolice), renesansowych, barokowych i klasycystycznych.

Muzea:

Galeria Petera Michala Bohúňa, 03101 Liptovský Mikuláš, Tranovského ul. 3. Czynne codziennie z wyj. poniedziałków w godz. 9⁰⁰-17⁰⁰.
Założona w 1955 r., gromadzi słowackie dzieła sztuki, głównie współczesne i XIX-wieczne, wśród których dominuje kolekcja twórczości patrona ekspozycji. Obecnie zbiór liczy prawie 5 tys. okazów, prezentowanych na przeszło 3 tys. m³ powierzchni wystawowej. Głównymi działami są ekspozycja starej sztuki słowackiej XV-XVIII w., sztuki XIX w., w tym kolekcja malarstwa P.Bohúňa, oraz sztuki XX w. Oddziałem Galerii jest Dom Jána Háli w Ważcu. W gmachu głównym odbywają się również wystawy czasowe.

Historyczno-literackie Muzeum Janka Kraľa, 03101 Liptovský Mikuláš, Nám. osloboditeľov 31, tel.+421-849-552-2554, +421-849-552-5055. Otwarte w lipcu i sierpniu codziennie od 10⁰⁰ do 17⁰⁰, od września do czerwca od wtorku do piątku od 9⁰⁰ do 16⁰⁰, w niedziele 10⁰⁰-17⁰⁰.

Powstało w 1955 r. i mieści się od 1961 r. w dawnym Domu Żupy, tzw. kamienicy Seligowskiej. Tutaj właśnie w 1713 r. odbył się słynny proces Janosika. Muzeum dokumentuje historyczne i literackie tradycje górnego Liptowa oraz dzieje Liptowskiego Mikulasza, gromadzi także materiały biograficzne na temat osobistości związanych z miastem, szczególnie Janko Kraľa - romantycznego poety, działającego w czasach Wiosny Ludów. Muzeum dysponuje bogatą biblioteką i archiwum foto- i fonograficznym.

Muzeum "Tatrín i Żądania Słowackiego Narodu", 03101 Liptovský Mikuláš, Tranovského 8. Oddział Muzeum Janka Kraľa. Czynne od wtorku do piątku w godz. 8³⁰-12⁰⁰ i 12³⁰-16³⁰. W sobotę i niedzielę po uprzednim umówieniu.

Ekspozycja historyczna, ulokowana w dawnym rektoracie ewangelickim kierowanym przez proboszcza M.M.Hodžę. Tutaj właśnie w r. 1844 powstało stowarzyszenie Tatrín, będące poprzednikiem Macierzy Słowackiej, a w 1848 r. - tu opracowano "Żądania Narodu Słowackiego". Ekspozycja prezentuje archiwalia związane z działalnością Hodžy.

Muzeum "Janosikowe tradycje na Liptowie i na Słowacji", 03111 Liptovský Mikuláš-Palúdzka, Palučanská 1. Oddział Muzeum Janka Kraľa. Czynne od wtorku do piątku w godz. 8³⁰-12⁰⁰ i 12³⁰-16³⁰. Od lipca do września w soboty i niedziele w godz. 9⁰⁰-12⁰⁰, w pozostałym okresie po uprzednim umówieniu.
Muzeum mieści się w dawnym kasztelu Vranovo, w zachodniej części miasta, wybudowanym w połowie XVI w. i należącym do rodziny Palugyajów, w XX w. przeszedł w ręce rodziny Lacków, w latach 50, był przejęty przez państwo, w 1994 reprywatyzowany. Obecna ekspozycja powstała w 1981 r.
Juraj Janošik, żołnierz wojsk Rákóczego, a potem walczącej z Rákóczym armii cesarskiej w latach 1711-13 stał na czele bandy zbójnickiej działającej na północno-zachodnim obszarze Słowacji. Został schwytany i zamknięty w marcu 1713 r. właśnie tutaj, we Vranowskim Kasztelu, a po procesie w siedzibie Żupy w Mikulaszu został skazany i stracony na szubienicy, ustawionej nie opodal nad brzegiem Wagu. Ekspozycja poświęcona jest dziejom Liptowa, osobie Janosika i jego tradycji, głównie w sztuce ludowej, a także profesjonalnej. W rycerskiej sieni znajdują się cenne organy z 1721 r., wykorzystywane w czasie letnich koncertów. Rzeźba, przedstawiająca Janosika, usytuowana przed budynkiem, pochodzi z 1985 r., a jej autorem jest Ladislav Pollák.

Dom Marii Rázusowej-Martákovej i Martina Rázusa, 03101 Liptovský Mikuláš, ul Vrbická 312. Oddział Muzeum Janka Kraľa. Czynne od wtorku do piątku w godz. 8³⁰-12⁰⁰ i 12³⁰-16³⁰. Dom rodzinny pisarzy i polityków, działających w początkach XX w.

Słowackie Muzeum Ochrony Przyrody i Speleologii, 03101 Liptovský Mikuláš, ul. Školská 4. Dawne Muzeum Słowackiego Krasu. Czynne od poniedziałku do piątku w godz. 8⁰⁰-12⁰⁰ i 12³⁰-15³⁰, w okresie od kwietnia do października także w soboty i niedziele od 9⁰⁰ do 16³⁰.
Założone w 1930 r. jako Muzeum Słowackiego Krasu. Początkowo gromadziło zbiory przyrodnicze, ale także etnograficzne, archeologiczne i historyczne, od 1949 r. zajmowało się tylko zjawiskami krasowymi i dysponowało już obecną siedzibą, od 1990 obecna nazwa. Prezentuje ekspozycje "Chroniona przyroda", "Minerały i ich ochrona", "Kras i jaskinie Słowacji".

Osobistości związane z Liptowskim Mikulaszem: kompozytor Ján Levoslav Bella (1842-1936), malarz Peter Michal Bohúň (1822-79), pisarz i wydawca Gašpar Fejérpataký Belopotocký (1794-1874), pisarz, pastor ewangelicki i działacz narodowy Milan Miloslaw Hodža (1811-1870), biskup ewangelicki Juraj Janoška (1856-1930), malarz Jozef Božetech Klemens (1817-1883), romantyczny poeta Janko Kraľ (1822-76), pisarz, duchowny i polityk Martin Rázus (1888-1937), pisarka Maria Rázusová-Martáková (1905-65), dramaturg Ivan Stodola (1888-1977), technik-wynalazca turbin Aurel Stodola (1859-1942), pisarz Jiři Tranovský (1592-1637). W pobliskiej Ondraszowej urodził się wynalazca wiecznego pióra - Rudolf Penkala.

Zakwaterowanie: Hotel Jánošik***, Jánošikovo nábr. 2, 03101 Liptovský Mikulaš, Hotel Cestár**, ul. 1 mája 724, 03101 Liptovský Mikulaš, Hotel El Greco, Štúrova 2, 03101 Liptovský Mikulaš, Hotel Elan, 1. Maja 35/115, 03101 Liptovský Mikulaš, Hotel Garni*, Mirka Nespora 120, 03117 Liptovsky Mikulas, Hotel Kriváň*, Štúrová 5, 03101 Liptovský Mikulaš, Hotel SI**, ul. 1. Mája 117, 03101 Liptovský Mikulaš, Hotel Bocian**, ul. Palúčanská 38, 03101 Liptovský Mikulaš, Hotel Lodenica, Nábr. J.Kraľa 8, 03101 Liptovský Mikulaš, Hotel Pyramida*, Mincová 5, 03101 Liptovský Mikulaš, Penzión Adam, Bodice 2, 03101 Liptovský Mikulaš, Penzión Adria, Bodice 99, 03101 Liptovský Mikulaš, Penzión Ave, Nám. Osloboditeľov 70/9, 03101 Liptovský Mikulaš, Penzión EM Club, Priehradná 2, 03101 Liptovský Mikulaš, ATC, 03222 Liptovský Trnovec.

Narciarstwo, turystyka, inne sporty. L.M. jest głównym ośrodkiem turystycznym rejonu Tatr Zachodnich. W pobliżu znajdują się wyloty dolin Raczkowej i Jamnickiej, Żarskiej, Jałowieckiej, atrakcyjne zarówno pod względem turystycznym, jak i narciarskim. Mniej znane, ale niemniej ciekawe są położone na północny-zachód Wąwóz Kwaczański i Dolina Prosiecka. Usytuowana kilka kilometrów na południe Dolina Demianowska to największe na Słowacji centrum narciarskie, dysponujące kilkudziesięcioma wyciągami i kolejkami, hotelami wysokiej klasy i dobrymi na ogół warunkami śniegowymi. Narciarstwo uprawiać również można w okolicach wyciągów, usytuowanych w pobliżu miasta, w przysiółku Gaj (Okoliczne), miejscowości Bobrowiec, Luczki, Jakubowany, Jałowiec, Liptowski Jan, Kwaczany, Żar i w Żarskiej Dolinie. Głównymi atrakcjami turtystycznymi są jaskinie - Demianowska Jaskinia Wolności i Demianowska Jaskinia Lodowa. Dzięki kolejce krzesełkowej na Chopok, łatwo dostępne są piękne widokowo trasy prowadzące granią Tatr Niżnich. Popularne sporty wodne uprawiane są w akwenie Liptowskiej Mary (ośrodki tylko na jej północnych brzegach), dla zaawansowanych wodniaków atrakcyjne są także spławne tereny Czarnego Wagu. Kąpielisko z wodami geotermalnymi znajduje się w Liptowskim Janie, basen z wodami mineralnymi - w Beszeniowej.

EPowrót do leksykonu
E Powrót do "Spisu treści"