KIEŻMARK (Kežmarok,
630 m npm, www.kezmarok.sk,
http://kiezmarok.tripod.com),
historyczne miasto w północno-zachodniej części Spisza,
położone na obu brzegach Popradu, na skrzyżowaniu ważnych
dróg z Węgier do Polski i ze wschodniej Słowacji pod Tatry.
Miasto liczy przeszło 16 tys. mieszkańców. Nazwa miejscowości
wywodzi się od odbywających się tu targów serowych (z
niemieckiego: Käse - ser i Markt - targ).Dogodne położenie w okolicach brodu przez rzekę Poprad sprawiło, że tereny te były zamieszkane już w okresach prehistorycznych. Wykopaliska w rejonie Jerozolimskiego i Michałowego Wierchu, a także na terenie zamku przyniosły wiele znalezisk z mezo- i neolitu, a także z epoki brązu, żelaza, z czasów rzymskich i z okresu wędrówek ludów. W obrębie miasta odkryto wczesnosłowiańskie osady z VIII, IX i X w. Najstarsza z nich była rybacka osada z kapliczką św. Krzyża, gdzie odbywały się pierwsze targi. Dziś jest tam dzielnica, nazywana Stary Targ. Drugim starym centrum była osada na lewym brzegu rzeki z kościołem św. Michała, zniszczonym po najeździe husytów w 1433 r. Między tymi osadami, które w XI-XII w. znacznie się rozrosły, znaleźli siedzibę koloniści z Saksonii.
Pierwsza pisemna wzmianka o K. pochodzi z 1251 r. i związana jest z osadnictwem saskim. Fundamenty kościoła św. Elżbiety, należącego do tej osady, zostały odnalezione na dziedzińcu zamku. Kościół ten z pewnością powstał około połowy XIII w., bowiem kanonizacja Elżbiety miała miejsce w 1235 r. Prawa miejskie Kieżmark uzyskał z nadania króla Béli IV w 1269 r., zdobywając m.in. prawo wyboru własnego wójta i prawo organizowania cotygodniowych targów.
Wkrótce potem osady słowiańskie i niemieckie zrosły się w jeden ośrodek miejski, którego centrum znalazło się w okolicach kościoła św. Elżbiety i pobliskiego brodu przez Poprad, strzeżonego potem przez zamek. W XIV w. powstał następny teren handlowy - Nowy Targ, w rejonie, gdzie dziś znajduje się ratusz. Wtedy też - w 1348 r. - kościół św. Elżbiety stał się własnością sprowadzonych do Kieżmarku bożogrobców z Lendaku, a nieco dalej wybudowano nowy kościół parafialny. Pierwsza wzmianka o murach miejskich pochodzi z 1368 r. Poprowadzono też nową drogę w kierunku Polski, przez wschodnią część miasta. W 1404 r. król Zygmunt Luksemburczyk zgodził się, na okres 12 lat, darować miastu płacenie podatków pod tym warunkiem, że mieszczanie sami dokończą budowy murów obronnych. Miasto kilkakrotnie było miejscem spotkań "na najwyższym szczeblu" - m.in. 30 marca 1423 r. spotkali się tu Zygmunt Luksemburczyk i Władysław Jagiełło, dokonując ponownego potwierdzenia traktatu o zastawie 16 miast spiskich.
Sytuacja ekonomiczna miasta poprawiała się przez kolejno potwierdzane przez władców przywileje handlowe. Od 1400 r. kieżmarczanie walczyli z Lewoczą o prawo składu, na ogół przegrywając i jedynie za czasów husyckich udało się im uzyskać możliwość zatrzymywania w mieście małych wozów kupieckich, jadących ze strony Polski. Po ustąpieniu wojsk husyckich mieszczanie wystąpili do króla Zygmunta o potwierdzenie wcześniejszych przywilejów pod pretekstem, że stare dokumenty uległy spaleniu w czasie wojny. Między rzeczywiście posiadanymi przywilejami na liście do zatwierdzenia znalazło się także prawo składu, które na Spiszu faktycznie dysponowały tylko Lewocza i Podoliniec. Zygmunt dał się oszukać i mimo protestów Lewoczan w 1435 r. zatwierdził Kieżmarkowi prawo składu. Zaogniło to jeszcze konflikt między tymi dwoma wolnymi królewskimi miastami.
W 1433 r. w czasie walk o miasto husyci zniszczyli kościół św. Michała oraz kościół św. Elżbiety i dobudowany doń niewielki klasztor. Wtedy to powstał pierwszy projekt, by na tym miejscu wznieść obronny zamek. Kolejne straty poniósł Kieżmark w 1436 r. na skutek pożaru. Przebudowa miasta zaczęła się w 1444 r. od dawnego parafialnego kościoła św. Krzyża, który zyskał ostatecznie nowy kształt w 1498 r.
W czasie wojen o sukcesję po Albrechcie Habsburgu Kieżmark opowiada się po stronie Władysława Jagiellończyka, co zostaje przez polskiego króla wynagrodzone zwolnieniem mieszczan kieżmarskich z płacenia myta i cła na całym terytorium Polski.
W 1441 r. Kieżmark zajmują wojska Jána Jiskry z Brandysa, w którego imieniu rządzą miastem jego kapitanowie aż do 1462 r. W 1461 r. rozpoczyna się budowa miejskiego ratusza. Rok później Jiskra zawiera porozumienie z królem Maciejem Korwinem i za oddanie Kieżmarku Jiskrowi kapitanowie otrzymują 16 tys. złotych, częściowo ze szkatuły królewskiej, częściowo z kieszeni królewskiego skarbnika Imricha Zápolyi. Jako spiski żupan obejmuje on (wraz z bratem Štefanem) rządy nad miastem i w ten sposób K. traci charakter wolnego królewskiego miasta wchodząc w zależność od spiskich możnowładców. Być może, król przekazał K. Zápolyom jako rekompensatę za poniesione przez nich koszty przy wykupie K. z rąk Jiskrowców. Mimo tego, w 1463 r. miasto otrzymało własny herb, a dzięki wpływom Zápolyi dostało nowe przywileje ekonomiczne, zwalniające jego mieszkańców od następnych podatków. To prawdopodobnie właśnie w II połowie XV w. z inicjatywy Zápolyów wybudowano miejski zamek, wykorzystując materiały ze starszych obiektów. Twierdzę odgrodzono od reszty miasta murem ze strzelnicami i fosą ze zwodzonym mostem.
Kiedy w bitwie pod Mohaczem w 1526 r. zginął król Ludwik II i wybuchły walki o tron, mieszkańcy Kieżmarku najpierw poparli "swojego" Zápolyę, a po jego ucieczce do Polski - przeszli do obozu zwycięskiego przeciwnika, Ferdynanda Habsburga. Na krótko jednak. Gdy w 1530 r. szala przechyliła się ponownie na stroną Jána Zápolyi, Kieżmarczanie znów zmienili front i otworzyli miejskie bramy Hieronimowi Łaskiemu, polskiemu szlachcicowi, który otrzymał godność żupana spiskiego i miasto Kieżmark (a także Zamek Niedzicki) od Zápolyi jeszcze w 1528 r., za zasługi w służbie dyplomatycznej u węgierskiego króla. Lewocza w owym czasie pozostała w obozie prohabsburskim, co znacznie jej w przyszłości pomogło w handlowej wojnie z Kieżmarkiem.
Kolejnym właścicielem miasta w 1571 r. został Ján Rueber, któremu syn Hieronima, Olbracht Łaski zastawił m.in. Kieżmark. Rueber z kolei odstąpił swoje kwity zastawne najpierw Stanisławowi Thurzo, a potem Šebastiánowi Thőkőlemu. Ponieważ Łaski zastawu nie wykupił, w 1584 r. panem Kieżmarku został Thőkőly. Wywołało to protesty Kieżmarczan, broniących swoich praw i wolności, którzy wespół z Łaskim wdarli się na zamek, ale koniec końców musieli ustąpić i w 1586 r. podpisać pokój z nowym właścicielem. Jednakże zatargi trwały dalej i dopiero w 1651 r. doszło do tzw. ugody wiedeńskiej, w której Thőkőly wyrzekł się praw do władania Kieżmarkiem, zachowując jedynie zamek z przynależnym do niego majątkiem oraz 24 domy w mieście. W styczniu 1655 r. Ferdynand III potwierdził dawne przywileje dla K. i zaliczył go na powrót do wolnych miast królewskich. Spory, o charakterze przeważnie ekonomicznym, między "zamkiem" a "miastem" trwały jednak nadal aż do odebrania zamku rodzinie Thőkőlych za udział w spisku Wesseléniego, kiedy to jego nowym właścicielem został Ferdynand Rueber. W końcu XVII w. mieszczanie rozpoczęli budowę nowego kościoła - ewangelickiego.
Gdy wybuchło powstanie Františka II Rákóczego, Kieżmarczanie znów "postawili na niewłaściwego konia" i ich miasto stało się najpierw ważnym punktem oporu buntowników, a następnie w 1709 r. po krótkim oblężeniu zostało zdobyte przez wojska królewskie. Niebawem zapanował pokój, mury miejskie straciły swoje znaczenie, a ponieważ przeszkadzały w swobodnym rozwoju miasta - od 1720 r. zaczęto je powoli rozbierać.
Burzliwe były także dzieje religijne miasta. Po 1525 r. wszyscy obywatele Kieżmarku przeszli na luteranizm - przede wszystkim Niemcy, ale i Słowacy, którzy mieli własnego księdza. Zajęli kościół św. Krzyża i zlikwidowawszy boczne ołtarze przystosowali go do swoich potrzeb, co odbyło się bez żadnych awantur, jako że w mieście nie było nikogo innej wiary. W 1569 r. wraz z 24-ma spiskimi miastami Kieżmark przyjął tzw. Confessio Scepusiana, czyli obowiązujące na Spiszu wyznanie ewangelicko-augsburgskie. Tak było przez niemal 100 lat. W czasie sporów mieszczan z rodem Thőkőlych ewangeliccy Kieżmarczanie zwrócili się do katolickiego duchowieństwa o poparcie ich stanowiska w sporze wobec cesarza. Hierarchia katolicka poparła obywateli Kieżmarku, w zamian za co ci ofiarowali jej trzy domy, w których zorganizowano katolicki kościół. Ale katolików nadal w Kieżmarku nie było i nie używany kościół wkrótce popadł w ruinę. Dopiero w 1670 r. w ramach kontrreformacji trafili do Kieżmarku paulini, którzy zajęli budynek i rozpoczęli od podstaw tworzenie katolicyzmu w mieście. Trzy lata później zażądali zwrotu katolikom kościoła Św. Krzyża, co po licznych utarczkach dokonało się z pomocą cesarskiego wojska. Część obywateli nawróciła się na katolicyzm, w 1674 r. władze wygnały z miasta wszystkich księży i nauczycieli - ewangelików. Parę lat później, w czasie antycesarskiego powstania Imricha Thőkőlego sytuacja się odwróciła - powstańcy zwrócili kościół św. Krzyża ewangelikom, a mieszczanie zaczęli pospiesznie przechodzić na wiarę ewangelicką. Kościół kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk, w zależności od sukcesów militarnych jednej lub drugiej strony.
Pod wpływem sytuacji politycznej cesarz Leopold zwołał w 1681 r. w Szopronie sejm, który uchwalił ustawę o swobodach religijnych. W myśl 25 artykułu władze gwarantowały obywatelom wolność wyznania i zezwalały na działalność księży i nauczycieli ewangelickich. Artykuł 26 pozwalał protestantom na budowę kościołów - jednakże mogło ich być tylko po 2 w każdej żupie i po jednym w królewskich wolnych miastach. Te ostatnie mogły być budowane tylko poza murami miejskimi, w miejscu wyznaczonym przez królewskiego komisarza, wyłącznie ze środków własnych kościoła ewangelickiego i tylko z najtańszego materiału budowlanego. Kościoły te, nazywane artykularnymi, były zatem budowane z drewna. Spory religijne, będące w owym czasie przede wszystkim pochodną sporów politycznych, jednakże nie ucichły i dopiero tragiczna zaraza, która w 1710 r. wygubiła trzy czwarte mieszkańców Kieżmarku, pogodziła zwaśnione strony.
W XVIII i XIX w., korzystając ze stabilizacji politycznej, mieszczanie kieżmarscy zaczęli unowocześniać i przebudowywać swoje domy, rozwijało się rzemiosło i handel. Handlowano zbożem, solą, winem, piwem, płótnem, suknem i wyrobami skórzanymi. Do wysokiej rangi miasta przyczyniło się także w znacznej mierze tutejsze rzemiosło (w okresie od XV do XIX w. pracowało tu 38 cechów, w 1715 r. działały 263 pracownie rzemieślnicze), a niemniej - szkolnictwo. Pierwsze wzmianki o tutejszej szkole pochodzą z 1383 r. Z parafialnej, a potem - miejskiej szkoły w latach 30. XVI w. powstało ewangelickie liceum, które w połowie XIX w zyskało szeroką renomę. W 1869 r. powstało tu przedszkole, jedno z pierwszych na Węgrzech, a w 1880-Państwowa Zawodowa Szkoła Tkacka, jedyna tego rodzaju w kraju.
Działalność kulturalna w mieście także była godna pozazdroszczenia: zespoły muzyczne działały tu od XIII w., pierwszy teatr (szkolny) pojawił się w 1523 r., pierwsza drukarnia w 1705 r. Najstarszym stowarzyszeniem, działającym w mieście był Mieszczański Związek Strzelecki (od 1510 r.?). Środowisko naukowe było jednym z najbardziej znaczących na Słowacji: działali tu m.in. królewski medyk i botanik Christian Augustini Ab Hortis (1598-1650), lekarz miejski i właściciel szkoły pielęgniarek Daniel Fischer (1695-1746), pionier rentgenologii Vojtech Alexander, królewski matematyk i astronom David Frölich (1595-1648), historyk i geograf Juraj Buchholtz st. (1643-1724) i jego syn Jakub Buchholtz (1696-1758), badacz Tatr, historyk i geograf Juraj Buchholtz mł. (1688-1737), autor najstarszej panoramy Tatr, narysowanej w 1717 r. w rejonie Wielkiej Łomnicy, przyrodnik Tomaš Mauksch (1749-1832), historyk taternictwa Alfred Grósz (1885-1973).
W II połowie XIX w. K. stał się ważnym ośrodkiem przemysłu tekstylnego. W końcu XIX w. doprowadzono do miasta linię kolejową, zaś stacja kolei została wybudowana na miejscu dawnej osady św. Michała. W 1894 r. w południowej dzielnicy powstał nowy kościół ewangelicki.
Mimo licznych pożarów, klęsk elementarnych i wojen - historycy obliczyli, że od czasów husyckich do 1945 r. przez Kieżmark przetoczyło się 13 frontów - miasto zachowało swoją dawną, historyczną strukturę urbanistyczno-architektoniczną i charakter. Zmieniła się jedynie struktura narodowa: po 1945 r. usunięto z miasta niemal wszystkich Niemców, którzy przez 7 wieków współtworzyli historię miasta. W 1950 r. uznano je za jedną z 16-tu słowackich miejskich pamiątek kultury. Od 1991 r. organizowane są w Kieżmarku coroczne Targi Historycznego i Ludowego Rzemiosła.