Maciej Pinkwart
Prezydent Rzeczpospolitej Zakopiańskiej
Przewodniczącym Organizacji Narodowej został Żeromski, wiceprzewodniczącymi Franciszek Pawlica z PSL Piast, Mariusz Zaruski z POW i Wincenty Szymborski z endecji, a sekretarzem – Medard Kozłowski, również endek. ON oficjalnie nie deklarowała żadnych preferencji politycznych, ale większość mieli w niej przedstawiciele Narodowej Demokracji.
Zakopane pod koniec wojny było w zasadzie oazą spokoju. Zdarzały się i tu zawirowania polityczne, szczególnie wcześniej, podczas ofensywy rosyjskiej, niemniej jednak działań zbrojnych nie było, a żołnierzy austriackich widywano zwykle tylko w sanatorium austriackiego Czerwonego Krzyża (dawny Zakład Andrzeja Chramca – dziś jest tam siedziba starostwa tatrzańskiego i Teatru Witkacego). Tam właśnie rozegrał się pierwszy akt powrotu Polski do niepodległości. 31 października 1918 r. formalnie służący w armii austriackiej polscy oficerowie i żołnierze, pod dowództwem porucznika Mariana Bolesławicza i dr. Gustawa Nowotnego zjawili się w sanatorium i nie napotykając oporu dokonali rozbrojenia żołnierzy i żandarmów obcych narodowości, zajęli skład broni i stację telefoniczną i zameldowali się u sekretarza Organizacji Narodowej – Medarda Kozłowskiego informując go, że do czasu ukształtowania się polskiego dowództwa wojskowego oddają się pod komendę Organizacji Narodowej. Kozłowski wraz z przedstawicielami wojska natychmiast pojawił się u Żeromskiego, który wówczas mieszkał w willi „Czerwony Dwór” przy Kasprusiach, by przedstawić mu nową sytuację. Pisarz zwołał posiedzenie prezydium Organizacji Narodowej, które tego samego dnia o 3 po południu w siedzibie gminy przy Rynku spotkało się z porucznikiem Bolesławiczem i kapitanem Ottokarem Brzozą-Brzeziną – z pochodzenia Czechem, bliskim współpracownikiem Piłsudskiego, służącym wówczas wraz z Zaruskim w Nowym Targu. 1 listopada zarząd Organizacji Narodowej przekształcił się w Radę Narodową, która złożyła uroczystą przysięgę wierności Państwu Polskiemu i ogłosiła, że do czasu utworzenia prawowitego rządu polskiego i jego organów – w imieniu Polski obejmuje tymczasową władzę nad Zakopanem. Formację tę przyjęto nazywać „Rzeczpospolitą Zakopiańską”.
Było to – mniej czy bardziej nieświadome – nawiązanie do niezrealizowanej idei sprzed trzech lat, kiedy to twórca skautingu polskiego, Andrzej Małkowski pod kryptonimem „Akcja Termopile” tworzył konspiracyjne zręby „Rzeczpospolitej Podhalańskiej”, która miała po zwycięskim powstaniu stanowić pierwszy skrawek niepodległej Polski. W 1915 r. Małkowski, zwolniony ze służby w Legionach wskutek tyfusu, powrócił do Zakopanego, gdzie już wcześniej jego skauci zdobywali i gromadzili broń, mającą służyć przyszłym powstańcom. Składy broni i amunicji, umieszczone w rejonie Nosala i Doliny Kościeliskiej ktoś odkrył i zadenuncjował Austriakom. Małkowscy musieli uciekać – przez Wiedeń i Szwajcarię do Anglii, a Andrzej potem do Stanów Zjednoczonych i Kanady. Rzeczpospolita Podhalańska poniosła fiasko, a twórcy „Rzeczypospolitej Zakopiańskiej”, o ile wiadomo, nigdy na koncepcję Małkowskiego się nie powoływali.
Przewodniczącym Rady Narodowej, pełniącym obowiązki „Prezydenta Rzeczpospolitej Zakopiańskiej” został Stefan Żeromski. 2 listopada 1918 r. na zakopiańskim Rynku (dziś – Pl. Niepodległości) przed ówczesną siedzibą gminy autor „Popiołów” odebrał przyrzeczenie wiernej służby dla Polski od przewodniczących organizacji i kierowników instytucji zakopiańskich.
Po latach wspominał to z rozrzewnieniem: Powierzono mi niemal dyktaturę nad Zakopanem i okolicznymi dolinkami. Sprawowałem ten niezapomniany, śmieszny i wzniosły urząd przez 11 dni, kiedy się nam mama-Austria waliła w gruzy. Zaprzysiągłem uroczyście wojsko, policję, szpiclów, gminę, pocztę, telegraf na wierność nowemu państwu, a nawet prowadziłem wojnę o odzyskanie wsi Głodówka i Sucha Góra od inwazji czeskiej.
Przedstawiciele zakopiańskiej PPS zanegowali reprezentatywność Rady Narodowej z uwagi na dominację w niej endecji. W efekcie, po negocjacjach w willi „Czerwony Dwór” przy Kasprusiach (dziś mieści się tam Przedszkole im. Szymanowskiego), która przez dwa tygodnie pełniła funkcję zakopiańskiego Belwederu – doszło do porozumienia z lewicą, której interesy reprezentowali Zaruski i Kazimierz Dłuski. Do Rady Narodowej dokooptowano 17 nowych członków – tak, że ostatecznie pierwszy w niepodległej Polsce parlament Zakopanego liczył 57 osób. Kierownictwo Rzeczpospolitej Zakopiańskiej stanowili Stefan Żeromski jako jej prezydent, Wincenty Szymborski, Mariusz Zaruski i przewodniczący Związku Górali Franciszek Pawlica jako jego zastępcy, Medard Kozłowski – sekretarz, Anna Augustynowiczowa – zastępca sekretarza, Józef Hajec i Stanisław Roj – skarbnicy, a także członkowie zarządu dr Kazimierz Dłuski, ks. Kazimierz Kaszelewski, Józefa Kuczewska, Wincenty Regiec i Stanisław Wyrzykowski.
16 listopada 1918 roku, wobec oficjalnego objęcia zarządu Galicji przez Polską Komisję Likwidacyjną, Rada Narodowa w Zakopanem rozwiązała się i Rzeczpospolita Zakopiańska przestała istnieć. Fakt efemeryczności jej bytu nie zmienia istoty sprawy: pod Tatrami powstał skrawek wolnej Polski, co entuzjaści tatrzańscy interpretowali jako ziszczenie się legend o śpiących w Giewoncie rycerzach.
Nowy Targ-Kraków 31-10-2008