Maciej Pinkwart
Za Gubałówką - Ratułów
Droga, prowadząca z Nowego Bystrego na północ biegnie dalej wzdłuż potoku Bystrego („bystry” – w gwarze często oznacza „stromy”, ale tu pewno bardziej „szybki”) i sprowadza „bystro” do następnej wsi zagubałowskiej – Ratułowa. Miejscowość jest dużą wsią (ok. 2100 mieszkańców), należy już do gminy Czarny Dunajec i mimo swej wielkości nie stanowi odrębnej parafii: jej południowa część przypisana jest do kościoła w Nowem Bystrem, a północna – do Miętustwa (Ciche). Ratułów usytuowany jest w dolinie potoku Bystrego, między Bachledowym Wierchem a Górkowym Wierchem, a poza głównymi częściami określanymi jako Ratułów Dolny i Ratułów Górny, ma także przysiółki Duszczarze, Mulice, Koryciarze, Górki, Sołtystwo. Uważa się zazwyczaj, że nazwa wywodzi się od rodu Ratułdów, którzy posiadali dzierżawę szaflarsko-nowotarską. Ale Ratułdowie rządzili na Podhalu od 1404 do końca XVI w., a Ratułów powstał z początkiem wieku XVII z inicjatywy Jana Pieniążka – zięcia ostatniego z Ratułdów, Marka. Czyżby lokowana wówczas wieś miała upamiętnić teścia - spadkodawcę?
Wieś została osadzona ok. 1605 r. z inicjatywy starosty nowotarskiego Jana Pieniążka, choć zapewne osadnictwo samorzutnie pojawiło się tu już pod koniec XVI wieku. Dokument lokacyjny nie zachował się, nieznane jest też nazwisko pierwszego osadźcy, ale być może był nim Wojciech Ratułowski, który przywilej sołecki otrzymał w 1627 r. od króla Zygmunta III. Lustracja z 1663 r. wykazuje na stanowisku sołtysa Macieja Ratułowskiego. Inny Maciej Ratułowski pół wieku później był wikarym w Czarnym Dunajcu, a gdy przyszło mu umierać w 1710 r. - spisał testament, z którego dowiadujemy się, że był on wówczas wraz z bratem Wojciechem posiadaczem sołtystwa ratułowskiego, a połowę swojej części legował na rzecz bratanka, Stanisława Ratułowskiego. Ksiądz Maciej dodaje w testamencie, że w okutej skrzyni w kościele przechowywał „prawa”, czyli pewno królewskie dokumenty „panów Ratułowskich” i „panów Miętusów” z Miętustwa, z którymi był spokrewniony. Żądał co prawda wydania ich rodzinie, ale być może spadkobiercy postanowili dalej przechowywać je w bezpiecznym miejscu, jakim zdawał się być kościół czarnodunajecki, pod opieką wykonawcy testamentu, proboszcza Wojciecha Paczygiowskiego. Niestety, kościół wraz z całą zawartością spłonął w 1787 r. Dokumenty z księgi grodzkiej sądeckiej z 1767 r. podają, że sołtysem wtedy był niejaki Ratułowski, pewno wnuk Wojciecha: można zatem sądzić iż rodzina ta trzymała sołectwo od początku.
Ratułów po raz pierwszy wymieniony jest w akcie powołania parafii czarnodunajeckiej z 2 X 1605 roku. Trzy lata późnej spis osadników wylicza w Ratułowie zaledwie 11 zagród, a w 1676 mieszkają tu już 44 rodziny. Wspomniany spis z 1767 roku wylicza w Ratułowie 23 gospodarzy, w których obejściach żyje 249 osób, uprawiających 2253 mórg ziemi. Gazdówki liczące ponad sto morgów, poza sołtysem Ratułowskim, mieli: Bartłomiej Jątała i Wawrzyniec Bachleda, rodzina Fąfrów, Sebastian Gańciarz, Maciej Mulica z braćmi, Jan Skura, Wojciech Staszel, Jakub Konopka, Stanisław Chudy, Stanisław Prokopowicz. Za czasów niesławnej pamięci starosty – gnębiciela górali Mikołaja Komorowskiego w Ratułowie powstał folwark lub jakieś inne dworskie zabudowania, które zostały zniszczone 17 listopada 1630 r., w czasie buntu chłopskiego. Przebywający tam urzędnicy i słudzy Komorowskiego zostali ciężko poturbowani, a dwóch zabito. 40 lat później Ratułowianie brali także udział w kolejnym buncie chłopskim, zakończonym 1 maja 1670 r. bitwą pod Nowym Targiem, stoczoną przez uzbrojonych (także w armaty, wykonane własnym przemysłem z drewna bukowego) górali z żołnierzami hetmana Jana Sobieskiego. Bitwa skończyła się klęską buntowników, a przed Sąd Referendarski pozwani zostali między innymi Łukasz Mak i Franciszek Oleksy z Ratułowa.
Podstawą gospodarki było ekstensywne rolnictwo, z trudem zaspokajające potrzeby własne i wierzytelności, wynikające z gospodarki czynszowej. 18 ról, spisanych w Ratułowie w 1765 roku, po likwidacji gospodarki folwarcznej płaciło łącznie 2157 zł polskich czynszu rocznie. Gospodarkę rolną wspomagała hodowla, szczególnie owiec – wg danych z 1692 r. Ratułowianie wypasali w Tatrach 538 sztuk. W początku XIX w. nastąpił znaczny rozwój hodowli na Podhalu, a w Ratułowie za największego bogacza pod tym względem uchodził Paweł Tylka, u którego naliczono 20 koni, 40 wołów, 471 owiec i 29 kóz.
Po zagarnięciu przez Austrię dawnych dóbr starostwa nowotarskiego, do 1773 r. zarządzanych przez ostatniego starostę, Franciszka Rychtera Pelikańczyka, Ratułów został wydzielony z gminy czarnodunajeckiej i nieco sztucznie włączony do dominium Kościelisko, obejmującego na przełomie XVIII i XIX w. także Zakopane. W 1824 r. dominium to (a także część białczańską z Morskim Okiem) kupił od rządu austriackiego Emanuel Homolacs, znany szerzej jako „właściciel Państwa Zakopane”. Tym samym Ratułów wszedł w skład dóbr zakopiańskich. W XIX i XX w. Ratułów słynął z produkcji fajek góralskich, które wyrabiano z gliny, jodły lub jałowca i zdobiono srebrem, mosiądzem i bakwunem, czyli stopem miedzi, cynku i niklu. Główkę fajki wypalano z gliny i zdobiono metalem, czasem przykrywano blaszanym „kogutkiem”, cybuch był drewniany, często wyginany i rzeźbiony.
W latach 1973-76 Ratułów siedzibą gminy wiejskiej (przedtem gmina miała siedzibę w Cichem), zlikwidowanej po utworzeniu większej jednostki samorządowej w Czarnym Dunajcu. W 1993 r. powstał Dziecięco-Młodzieżowy zespół góralski „Tatry”, działający przy miejscowym oddziale Związku Podhalan.
Nowy Targ-Kraków 11-12-2009