Maciej Pinkwart
Kresowa wieś
Spisz na Podhalu
W którymś z pism zauważyłem określenie „Spisz podhalański”. W pierwszej chwili mnie to oburzyło, bo to brzmi jak nonsens: czy coś rozsądnego znaczyłoby „Mazowsze wielkopolskie”? Aliści po namyśle doszedłem do wniosku, że sformułowanie to jak ulał pasuje do najbardziej zachodniej wsi polskiego Spisza – Nowej Białej.
Bo i miejscowość to niezwykła. Zacznijmy od tego, że choć jej przynależność do Spisza – historyczna i etniczna - nie ulega wątpliwości, to przecież z geograficznego punktu widzenia Nowa Biała leży jak najbardziej na Podhalu. Bowiem według zwyczajowych określeń polski Spisz to teren usytuowany na prawym brzegu Dunajca i zarazem na prawym brzegu Białki. A Nowa Biała leży w całości na LEWYM brzegu Białki…
Ale nie zawsze tak było. Najprawdopodobniej do XVIII w. wieś leżała tam, gdzie powinna, to jest na wschód od Białki, która płynęła inaczej niż dziś, sięgając swoim nurtem aż pod Cisową Skałę. Ale nurt się zmienił, zaraz za Przełomem skręcając w prawo, no i spiska Nowa Biała przeniosła się na Podhale…
Jeśli jest Nowa Biała, to gdzieś powinna być i stara… Według tradycji, podawanej do wierzenia w rozmaitych wydawnictwach, wieś została założona przez XIII-wiecznego węgierskiego króla Bélę IV, ojca „naszej” św. Kingi, i stąd jej nazwa. Po węgiersku nazywano ją „Uj-Bela”, czyli „nowa Bela”. Ale jak się wydaje, jest to typowa etymologia ludowa, bowiem wieś jest późniejsza niż czasy króla Béli, przymiotnik „biały” to po węgiersku fehér, zaś imię króla zazwyczaj tłumaczy się na polski jako „Wojciech”. Nazwa wiąże się zatem albo z rzeką Białką, albo z położoną dalej na południe miejscowością Spišská Belá, która mogła być tą pierwszą, czyli „starą” Białą w okolicy…
W świetle nauki, początki wsi sięgają przełomu XIV i XV wieku i wiążą się z akcją osadniczą, prowadzoną na terenie Zamagurza przez węgierski ród Berzeviczych, posiadaczy tzw. klucza dunajeckiego z siedzibą w Niedzicy. Pierwsza oficjalna wzmianka w dokumentach o Nowej Białej pochodzi z 1455 r., zaś założenie osobnej parafii nastąpiło w 1500 roku. Taka datę podają katalogi (schematyzmy) diecezjalne, opierając się na kronice parafialnej, tak też informuje tablica przed kościołem. Współczesny folder kościoła parafialnego i tablica informacyjna miejscowości podają, że parafia w Nowej Białej istniała już w 1278 r., co wydaje się mało prawdopodobne. Do końca XVI w. wieś należała do dóbr niedzickich węgierskiej rodziny Horváthów z Palocsy, potem – do Horvathów-Stansithów ze Strażek koło Spiskiej Białej. Miejscowość była ważnym punktem na szlaku polsko-węgierskim, łącząc tereny Spisza z pobliskim Nowym Targiem. W 1699 przywilej cesarza Leopolda I zezwolił na organizowanie tu trzech jarmarków rocznie oraz na cotygodniowe, wtorkowe targi – co dało Nowej Białej status miasteczka. Mieszkańcy zajmowali się rolnictwem i hodowlą, pewna ich część zajmowała się furmaństwem, przewożąc towary do Nowego Targu przez Gronków – starą drogą, która do dziś nazywa się Furmaniec. Przy tej drodze zbudowano niewielki kościółek św. Marii Magdaleny.
Pierwszy drewniany kościół w centrum wsi stanął w XVI wieku, potem kilkakrotnie płonął, aż wreszcie w 1748 r. wzniesiono obecną świątynię, poświęcając ją św. Katarzynie Aleksandryjskiej. W międzyczasie, skutkiem przejścia Horvathów, a potem Stansithów na luteranizm, kościół w Nowej Białej od końca XVI w. do 1670 r. był w posiadaniu protestantów. Potem odzyskali ją katolicy – najpierw była tu filia parafii w Krempachach, a w 1703 r. pierwszym po rekatolizacji proboszczem w należącej do Węgier Nowej Białej został Polak, Adam Nowotarski. Murowaną świątynię wznosił kolejny proboszcz – Wojciech Frankowicz.
Podróżnicy opisywali Nową Białą od początków XIX w. – w 1805 r. zwiedzał ją Stanisław Staszic, a w 1848 – Teodor Triplin.
Z uwagi na fakt, iż Nowa Biała była najdalej na zachód wysuniętą miejscowością Spisza, w XIX wieku usytuowano tu przejście graniczne między Węgrami a Galicją wraz z komorą celną. Posterunek ten 23 lutego 1846 r., w czasie Powstania Chochołowskiego zaatakowali właściciele Harklowej - Wilhelm Krobicki z synami Wiktorem i Julianem. Jak wiadomo, powstanie upadło, a młodzi panicze trafili do więzienia w twierdzy w Spielbergu.
Do 1918 r. Nowa Biała leżała na terytorium Węgier, potem do 1920 wchodziła w skład Czechosłowacji. Przekazana Polsce decyzją Rady Ambasadorów, w okresie II wojny światowej została przejęta przez Państwo Słowackie, od 1945 r. jest z powrotem w granicach Polski. We wsi nadal mieszka spora grupa ludności słowackiej, jedna z niedzielnych mszy świętych odprawiana jest po słowacku, a na niektórych sklepach widnieją dwujęzyczne napisy. W latach 60-tych XX wieku dochodziło tu do rozmaitych konfliktów na tle narodowościowym.
W lipcu 2008 roku miejscowość przeżyła katastrofalną powódź, w wyniku której zniszczonych i podtopionych zostało wiele gospodarstw, a wody wezbranej Białki zerwały most, łączący Nową Białą z sąsiednimi Krempachami. Odbudowa zniszczeń trwała rok.
Nowy Targ-Kraków 4-09-2009