Maciej Pinkwart
Zakopiański Broadway
Ulica Kasprusie (cz. 3)
Górna część Kasprusi stanowi dość niespójny melanż architektoniczny, którego dominantą po prawej (zachodniej) stronie jest blokowisko osiedla mieszkaniowego, rozciągniętego między ulicą a wzgórzem Lipki, a po wschodniej dominują niewielkie, stylowe wille, pochodzące przeważnie z przełomu XIX i XX w.
Osiedle „Kasprusie” (mające własną, odrębną od ulicy numerację) powstało w latach 70-tych XX w. wg projektu architektów zakopiańskich Jerzego Dajewskiego, Zenona Remi i Stanisława Tylki. Koncepcję urbanistyczną opracowała Zofia Szpakowska. Niskie, trzykondygnacjne bloki ciągną się na przestrzeni kilkuset metrów, a ich głównym elementem dekoracyjnym jest drewno.
Dom przy ul. Kasprusie 17 powstał pod koniec XIX w. i wiąże się z postacią Władysława Matlakowskiego (1851-95), lekarza-chirurga, literata i wielkiego znawcy folkloru podhalańskiego. Z powodu gruźlicy płuc od 1886 r. bywał rokrocznie w Zakopanem. Przyjaźnił się z Marią i Bronistawem Dembowskimi, Zygmuntem Gnatowskim i Stanisławem Witkiewiczem. Jest autorem fundamentalnych i niczym do dzisiaj nie zastąpionych prac o kulturze materialnej Podhalan: „Budownictwo ludowe na Podhalu” i „Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu”. Był jednym z głównych inspiratorów prac projektowych Stanisława Witkiewicza, tworzącego koncepcję stylu zakopiańskiego. Pośmiertnie wydano jego literackie „Wspomnienia z Zakopanego”. Równolegle z badaniami nad góralszczyzną pracował nad ogromnym dziełem z zupełnie innej dziedziny: w 1894 r. ukazał się jego „Hamlet - królewic duński” - piękny, krytyczny przekład dramatu W. Szekspira. Nadto jest Matlakowski autorem kilkudziesięciu rozpraw z zakresu chirurgii.
W 1892 r. Matlakowski zamieszkał właśnie w tym domu u Teresy Soboniowej i tu właśnie pracował nad przekładem „Hamleta” oraz nad ilustracjami do „Zdobienia…”. W pokoju, zajmowanym przez Matlakowskiego, pozostały do dziś malowidła ścienne, wykonane przez ciężko chorego pisarza i artystę, przedstawiające przyjazd furką do Zakopanego, krzyż na Gubałówce, jesienny pejzaż, wizerunek góralki i bukiet kwiatów.
Sąsiedni budynek (ul. Kasprusie 19) jest jednym z najlepiej rozpoznawalnych w Zakopanem – to pochodząca z końca XIX w. willa „Atma”, w której w latach 1930-35 mieszkał i tworzył Karol Szymanowski i gdzie dziś znajduje się jedyne w Polsce muzeum biograficzne tego kompozytora. Karol Szymanowski (1882-1937) bywał w Zakopanem od 1894 r., a od 1922 r. stał się jednym z najbardziej znanych bywalców uzdrowiska, przebywając tu najpierw sezonowo, a od 1930 r. – na stałe, zarówno z przyczyn natury zdrowotnej (chorował na gruźlicę), jak i artystycznej: w jego utworach można znaleźć liczne inspiracje ludową muzyką Podhala.
Po przeciwnej stronie (ul. Kasprusie 34) znajduje się nowoczesny (projekt – Zenon Remi) budynek, w którym od 1999 r. mieści się jedna z czterech filii renomowanej zakopiańskiej cukierni „Samanta”, założonej w 1927 r. przez Martę i Józefa Rzankowskich, która początkowo pod nazwą „Zacisze” mieściła się przy ul. Kościeliskiej, opodal Starego Kościoła, potem usytuowała się koło nowego kościoła przy Krupówkach. W 1966 roku syn założyciela, Stanisław Rzankowski z żoną Marią otworzyli cukiernię we własnym domu przy ul. Witkiewicza, już pod nazwą „Samanta”, gdzie firma ma główną siedzibę. Przedtem w tym miejscu przy Kasprusiach od 1922 r. mieściła się pierwsza w Zakopanem przemysłowa wytwórnia nart, założona przez braci Kazimierza i Aleksandra Schiele, upaństwowiona w 1950 r. i działająca tu do 1969 r., a potem przeniesiona do Szaflar, gdzie zresztą także już nie istnieje.
Niewielka stylowa willa drewniana o nazwie „Leszka”, na rogu ulic Kasprusie i Pod Lipkami, wybudowana z końcem XIX w. (ul. Kasprusie 38) była w czasie okupacji niemieckiej siedzibą centrum wywiadu Armii Krajowej na obszar Podhala. Prowadził je Tadeusz Boczoń „Sęp”. Zasługą siatki S-3 było m.in. zgromadzenie dokumentacji fotograficznej działań gestapo i zdjęć prominentów hitlerowskich w Zakopanem. Na użytek wywiadu kilka zakładów fotograficznych w Zakopanem robiło „lewe” odbitki z filmów niemieckich. Specjalną siecią kurierską materiały te przez Kraków trafiały do Londynu.
Nowy Targ-Kraków 21-08-2009