Maciej Pinkwart
Perła Polskiego Spisza
Frydman - cz. 1
Gdy, podskakując nieco na pozimowych przełomach, samochody jadące od strony Dębna mijają most na Białce (która właśnie tutaj wpada do Jeziora Czorsztyńskiego) – ich kierowcy opuszczają Podhale i wjeżdżają do najstarszej i najciekawszej pod niektórymi względami miejscowości Polskiego Spisza. Między drogą do Niedzicy a wałami ochronnymi jeziora rozciąga się wieś Frydman.
Jak większość okolicznych terenów, Frydman wchodził w skład dóbr węgierskiej rodziny Berzeviczych i był lokowany w 1308 roku na prawie niemieckim przez Fryderyka (Friedmana?) z Huncowiec, z nadania magistra (czyli wówczas: pana, rycerza) Kokosza (Gallusa) Berzewiczy. Ale wieś istniała zapewne już nieco wcześniej, bowiem na koniec XIII wieku datuje się powstanie tamtejszego kościoła. Co więcej – najprawdopodobniej zamieszkana była przez Polaków, a nie Słowaków czy Węgrów, bowiem patronem świątyni został święty Stanisław Biskup i Męczennik, właśnie w tamtym okresie kanonizowany (1254) i czczony wówczas prawdopodobnie tylko na terenie Małopolski. Nieporozumieniem jest powtarzana niekiedy (od czasów wizytacji z 1700 r.) data 1073, jako rok wybudowania pierwszej świątyni – być może wynika ona z odniesienia do okresu życia św. Stanisława ze Szczepanowa.
Pierwsza oficjalna wzmianka o miejscowości (Fridmanvágása – Poręba Frydmanska) pochodzi z 1320 r., z dokumentu sprzedaży części dóbr między członkami rodziny Berzewiczych. Do zakończenia I wojny światowej Frydman pozostawał w granicach Węgier, a od 1918 r. – Czechosłowacji. Po ustaleniu przebiegu granicy państwowej między Polską a Czechosłowacją w 1920 r. wraz z okolicznymi miejscowościami został włączony do Polski. W okresie II wojny światowej wszedł w skład Państwa Słowackiego, a po jej zakończeniu powrócił do Polski. W końcu XIX w. powstała tu pierwsza szkoła. Co najmniej od 1890 r. Frydman miał swoją pocztę, w latach 1900-1920 obsługiwaną przez kobietę węgierskiego pochodzenia – Waradzynową, a listy wysyłane były koleją z odległej o 45 km Spiskiej Białej (dziś Słowacja). W 1920 r. miejscowość przyłączono do Polski, w okresie okupacji Frydman został włączony do Słowacji, a w 1945 r. znalazł się znów w granicach Rzeczypospolitej. Ważnym momentem w historii Frydmana była budowa zapory na Dunajcu (1971-97) i utworzenie Jeziora Czorsztyńskiego (1996), co przyniosło skutek nie tylko w postaci całkowitej zmiany krajobrazu i funkcji wsi, ale także wiązało się z rozwojem infrastruktury komunalnej (budowa wodociągów i kanalizacji). Sama budowa dała miejsce pracy wielu mieszkańcom Frydmanu. Współcześnie wiele osób pracuje w krajach Unii Europejskiej (głównie Włochy, Austria, Wielka Brytania) lub też wyjechało do pracy do USA.
Najpiękniejszym zabytkiem Frydman jest kościół św. Stanisława, z elementami stylu romańskiego (okno we wschodniej ścianie zakrystii oraz kroksztyn z rzeźbioną głową w północno-wschodnim narożniku nawy). Spora część elementów, włącznie z krzyżowo-żebrowym sklepieniem prezbiterium, a także część okien ma charakter gotycki. W dwóch oknach nawy i jednym w prezbiterium można dostrzec gotyckie maswerki. Większa część budowli ma charakter renesansowy, a najbardziej charakterystyczną częścią kościoła jest wieża z późnorenesansową attyką z ok. 1600 r., z grzebieniem wyciętym w jaskółcze ogony. Po pożarze w 1708 r. wystrój wnętrza świątyni ukształtował się w stylu barokowym, z elementami rokoka. Kolejny pożar, w 1781 r. zniszczył drewnianą hurdycję, której ganek znajdował się poniżej zabytkowego zegara, istniejącego do dziś. Zostały po niej tylko podtrzymujące ją niegdyś kamienne kroksztyny.
Poza charakterystyczną i widoczną z daleka wieżą z attyką najpiękniejszą częścią świątyni jest ośmioboczna barokowa kaplica Matki Bożej Karmelitańskiej, wybudowana po północnej stronie świątyni w latach 1757-1764 r. staraniem ówczesnego proboszcza, największego budowniczego w dziejach świątyń spiskich – księdza Michała Lorencs, który finansował ją ze środków własnych, wspartych przez fundację ówczesnego dzierżawcy Frydmanu, barona Antoniego Mednyanszkyego. Kaplica służyła wiernym w czasie odpustów 16 lipca – w jej ośmiu narożnych wnękach umieszczone były konfesjonały, zaś komunię można było przyjąć z obu stron znajdującego się pośrodku dwustronnego ołtarza. Rokokowy wystrój wnętrza prezentuje figury kilku postaci starotestamentowych (Salomon, Dawid, Mojżesz, prorocy) oraz rzeźby Jana Chrzciciela i apostołów. Ołtarz zwieńczony jest wielką 12-ramienną gwiazdą. Na stropie, ozdobionym gwiazdami, przedstawiona jest scena Koronacji Matki Boskiej. Warto zauważyć umieszczone na bocznych ścianach dwa cykle obrazów przedstawiających pokusy, na jakie w doczesnym świecie narażona jest dusza ludzka. Pomiędzy wejściem głównym a ołtarzem został pochowany twórca kaplicy – ks. Michał Lorencs, zmarły w 1769 r.
Nowy Targ-Kraków 5-06-2009