Maciej Pinkwart

Reymont spirytystyczny

TUTAJ skan artykułu

 

Na ścianie zakopiańskiej willi Boryna (ul. Grunwaldzka 14), od strony ulicy widnieje tablica informująca, że W domu tym mieszkał i tworzył Władysław St. Reymont, ur. 25 IV 1867 r., zm. 5 XII 1925 r. Otrzymał nagrodę Nobla w 1924 r. Tablicę umieszczono w 1971 r., a firmują ją Kolejarze ZNTK „Ostrów”.

 

Zacznijmy od błędu w dacie urodzenia: W.S. Reymont (właśc. – Stanisław Władysław Rejment, być może jednak Rejmont [4]) urodził się 7 maja 1867 r. [8] we wsi Kobiele Wielkie. Bywał w Zakopanem od 1900 r. dość często, ale w tutejsze sprawy angażował się sporadycznie (kilkakrotnie brał udział w rautach literackich, drukował w miejscowej prasie). Mieszkał w Zakopanem w wielu miejscach (m.in. w hotelu Ferdynanda Muchowicza, gdzie potem był słynny lokal Stanisława Karpowicza, zniszczony przez Andrzeja Stocha, na Skibówkach, w willach Osobita, Podlasie, Warszawianka, Szałas). Nigdy jednak nie tworzył, ani nawet nie był w willi Boryna przy ul. Grunwaldzkiej.

<-- Tablica na willi Boryna

Portret Reymonta, namalowany w 1905 r. przez Jacka Malczewskiego -->

 

Dom ten w stylu dworkowym zaprojektował i wybudował architekt Franciszek Kopkowicz dla zakopiańskiego kupca Stanisława Birtusa [1], choć data budowy nie jest pewna [6]: Henryk Jost podaje rok 1921, ale to niemożliwe, bo Kopkowicz do 1922 r. jeszcze przebywał w Biłgoraju, gdzie był miejskim architektem [2], 7 grudnia 1922 r. w Stanisławowie urodził się jego syn [7], a koncesję na prowadzenie biura projektowego w Zakopanem otrzymał dopiero w 1923 r. [3]. Willa zatem powstała najprawdopodobniej w latach 1923-1924 [5].

Od 1918 r. Reymont coraz więcej chorował na serce, leczenie pochłaniało coraz większe sumy, w dodatku w styczniu 1920 r. wpadł w poważne kłopoty finansowe, kupując zniszczony dworek w Kołaczkowie nieopodal Wrześni. Remont domu zjadał wszystkie zarobki tak, że zalecony przez lekarzy w 1923 r. pobyt na francuskiej Riwierze wymagał sprzedania niemal całego inwentarza i wydzierżawienia majątku osobie z zewnątrz. Drugie mieszkanie pisarz miał w Warszawie. Sytuację materialną Reymonta mogłaby zmienić dopiero przyznana mu 14 listopada 1924 r. Nagroda Nobla, którą otrzymał za powieść Chłopi. Ale nie zmieniła… Nagrody tej (116 718 koron szwedzkich, czyli równowartość 256 999 ówczesnych złotych) z powodu choroby nie odebrał osobiście, tylko zrobił to za niego poseł polski w Sztokholmie, Alfred Wysocki. Po czym suma ta została na rok zamrożona na bankowej lokacie [9] i pisarz jak był, tak pozostał biedny do końca życia. Czyli niedługo: zmarł 5 grudnia 1925 r. w Warszawie.

Może jednak był choć przelotnie w Borynie, a raczej w domu, który potem otrzymał taką nazwę? Nie ma takiej możliwości. Po I wojnie światowej Reymont dwukrotnie przyjeżdżał do Zakopanego, ale meldował się wówczas w innych miejscach: zimą 1918 r. spędził jakiś czas u Brzozowskich w willi Szałas przy Kasprusiach, rok później, od 19 listopada 1919 r. do lutego 1920 r. był w Zakopanem ponownie, mieszkając najpierw w Warszawiance, a potem znów w Szałasie. To był jego ostatni pobyt w Zakopanem.

Przejrzyjmy zatem nagłówki listów Reymonta z lat 1918-1925, by zobaczyć gdzie pisarz spędzał czas. Rok 1918: Warszawa – Zakopane – Warszawa. Rok 1919: Warszawa -  Nicea – Nowy Jork – Chicago – Detroit – Chicago – Buffalo – Pittsburgh – Warszawa – Zakopane. Rok 1920: Zakopane – Warszawa – Paryż – Waszyngton – Nowy Jork – Chicago – Kołaczkowo – Poznań – Kołaczkowo – Warszawa. Rok 1921: Warszawa – Kołaczkowo – Warszawa – Krynica – Warszawa – Kołaczkowo – Warszawa. Rok 1922: Warszawa – Kołaczkowo – Warszawa – Kołaczkowo – Warszawa. Rok 1923: Warszawa – Kołaczkowo – Poznań – Kołaczkowo – Poznań – Kołaczkowo – Warszawa – Nicea. Rok 1924: Nicea – Florencja – Warszawa – Kołaczkowo – Warszawa – Nicea. Rok 1925: Nicea – Paryż – Warszawa – Kołaczkowo – Kraków – Wierzchosławice – Poznań – Warszawa [9], [10].

 

<-- Aurelia i Władysław Reymontowie

 

Niewiele wiemy o jego pasjach tatrzańskich, choć pewno zwiedzał łatwiej dostępne miejsca: zachował się jednokartkowy rękopiśmienny liścik, w którym Władysław Reymont zaprasza Stefana Żeromskiego na wycieczkę furką do Morskiego Oka (niestety, kartka jest niedatowana). Ale jego stosunek do Zakopanego i zakopiańczyków w ostatnich latach życia określa fragment listu do zaprzyjaźnionej z Reymontami Janiny Gluzińskiej (późniejszej Makuszyńskiej), datowany w Kołaczkowie 25 lipca 1923 r.:

 

…Czy te górzyska obmokłe są jeszcze w Zakopanem? Bodaj z piekła nie wyszedł, kto je wymyślił! […] Naturalnie, wciąż w tym raju leje, co? Błoto po kostki, serdaki na plecach i po Jewreju pod każdym smrekiem! Czarowny kraj! Największa to w Polsce hodowla pluskiew, romansów i pacykarzy. Zali autochtoni nie dopili się jeszcze? Dopomóż im Bóg. [9]

 

Po śmierci pisarza wdowa – Aurelia Reymontowa, Io voto Szabłowska, z domu Schatzschnejder, (także: Szacsznajder) dość szybko położyła łapę na Nagrodzie Nobla i rzuciła się w wir inwestycji. Jedną z nich był ożenek z mecenasem Leonem Czeszerem, przystojnym żydowskim adwokatem, który prowadził jej rozległe interesy. Rozwiodła się z nim zresztą na samym początku okupacji niemieckiej, kiedy związki z Żydami zaczęły być niebezpieczne. Najpierw sprzedała nielubiane przez siebie Kołaczkowo, potem kupiła m.in. majątek w Chlewiskach, dwa domy w Warszawie i willę w Zakopanem, którą nazwała Boryna. Kiedy? Być może w 1926 r., kiedy to w sierpniu została odnotowana w Liście Gości na łamach „Głosu Zakopiańskiego”, a zatrzymała się wówczas w willi Ustronie przy ul. Sienkiewicza, w domu prof. Antoniego Gluzińskiego – męża swojej przyjaciółki Janiny. W każdym razie w 1928 r. jako właścicielkę Boryny odnotowało ją francuskie pismo „Comoedia” [12]. Potem – prawdopodobnie w 1930 r. – dom odkupił od wdowy Franciszek Kopkowicz i urządził w nim swoje biuro projektowe, zdaje się sam też tam mieszkał, a na planie geodezyjnym sporządzonym w 1930 r. przez Rudolfa Głąba właścicielką działki jest Maria z Adamusów Kopkowiczowa [8]. Jednym z lokatorów był też w latach 30. (przed 1937) znany holenderski pianista, w latach międzywojennych mieszkający w Zakopanem – Egon Petri. Aurelia Reymontowa znów pojawia się w Zakopanem w sezonie zimowym 1930/1931, ale mieszka wtedy w pensjonacie Oaza – kilka kroków od Boryny. Warszawski dziennik „ABC” odnotowuje skwapliwie, że wdowie po nobliście towarzyszy wtedy jej przyjaciółka Anna Zawadzka, zameldowana w Zakopanem jako wdowa po niedoszłym nobliście, Stefanie Żeromskim.

Willa Boryna w Zakopanem -->

Zatem – za życia Władysław Reymont w Borynie z pewnością nie był. Ale czy nie był tam w ogóle? Wiemy, że bywając w Zakopanem przed I wojną światową chętnie uczestniczył w seansach, organizowanych w willi Krywań przez wybitnego spirytystę, późniejszego generała Mariusza Zaruskiego…[11]

O tym, że tablicę kolejarze umieścili na domu w dobrej wierze, jestem głęboko przekonany. Boryna (skądinąd Maciej) – to bohater Chłopów, Chłopi to Reymont, Rejmont to kolejarz-noblista, tablica się należy. Ale o tym, że trochę przestrzelili – pisało już kilka osób: Henryk Jost, Zbigniew Moździerz, pisałem też ja w kilku książkach i artykułach. Ktoś decyzję o umieszczeniu tablicy na Borynie kiedyś podjął, ciekawe na jakiej podstawie. Ktoś powinien teraz przekonać właścicieli willi, żeby nie wprowadzali w błąd gości, którzy mogą czuć się zawiedzeni, że w willi Boryna nie natchnie ich do pisania duch Władysława Reymonta. A może jednak się tam pojawia?

 

PS. Dziękuję bardzo za konsultację dr. hab. Zbigniewowi Moździerzowi.

 

Bibliografia:

[1] Jost Henryk, Zakopane czasu okupacji, Zakopane 2001

[2] Kenarowa Halina, Od zakopiańskiej Szkoły Przemysłu Drzewnego do Szkoły Kenara, Kraków 1978

[3] Kopkowicz Danuta, Materiały życiorysowe ojca Leona i stryja Franciszka Kopkowiczów, w archiwum Macieja Pinkwarta

[4] Kronika rodziny Talikowiczów – Talikowskich, www.kronikatalikowskich.com

[5] Krupa Maciej, Moździerz Zbigniew, Szlak znakomitych zakopiańczyków, Zakopane 2017

[6] Moździerz Zbigniew, Architektura i rozwój przestrzenny Zakopanego 1600-2013, Zakopane 2013

[7] Moździerz Zbigniew, Listy do mnie z 15 stycznia i 20 stycznia 2018 r.

[8] Polski Słownik Biograficzny, tom XXXI, Warszawa 1988-1989, hasło: Władysław Stanisław Reymont

[9] Reymont Władysław Stanisław, Korespondencja 1890-1925, Warszawa 2002

[10] Reymont Władysław Stanisław, Listy do rodziny, Warszawa 1975

[11] Schneigert Zbigniew, Zaruski nieznany, „Tygodnik Demokratyczny” nr 7 z 18 kwietnia 1982

[12] Co i jak pisze prasa o Zakopanem, TZ nr 11 z 11 X 1928, s. 2